«Από την άλλη μεριά της ποίησης» του Μ. Γ. Μερακλή
Ο κύριος Μιχαήλ Εμμ. Αρφαράς, με πολυτεχνικές και παιδαγωγικές σπουδές και αντίστοιχες δραστηριότητες στη Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, γεννημένος στη Ρόδο, αφοσιώθηκε παράλληλα στο συγγραφικό έργο του, στο λαϊκό πολιτισμό και την Ιστορία της Δωδεκανήσου. Αναφέρω ενδεικτικά το δίτομο σύγγραμμά του Βυζαντινή Αρχιτεκτονική και λαϊκή παράδοση. Εκκλησάκια της Ρόδου.
Πρόσφατα δημοσίευσε το έργο του Παροιμίες και φράσεις από τη Σύμη (2018). Συμπληρωματικό δύο άλλων σημαντικών συγκεντρωτικών έργων δύο εξίσου γνωστών λογίων (Σωτηρίου Αλ. Καρανικόλα – Αλέξανδρου Σ. Καρανικόλα, 1980, Κώστα Δ. Κοντού, 1989). Ο ίδιος έχει συγκεντρώσει 1.047 παροιμίες, ενώ έχει προσαρτήσει και μια μικρή συλλογή, συμιακών πάντα παροιμιών, της κυρίας Ελένης Ζ. Ζαχαρίου, πολύ αγαπητής φίλης και διδάκτορός μου (με θέμα Η ζωή και οι επαγγελματικές δραστηριότητες των ψαράδων της Σύμης, 1986).
Αρχίζει την Εισαγωγή του με τη φράση: «Οι παροιμίες είναι από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα φιλοσοφημένου λόγου του λαϊκού μας πολιτισμού». Την ίδια διαπίστωση είχε κάνει ήδη ο Αριστοτέλης (τον μνημονεύει ο Αρφαράς), ο οποίος μάλιστα επιβεβαίωνε, με όσα έλεγε, την αρχαιότατη, ήδη από τότε, παρουσία των παροιμιών. Καθαρός και ευανάγνωστος, ακόμα και σήμερα, είναι ο λόγος του αρχαίου φιλοσόφου, σ’ ένα απόσπασμα από χαμένο έργο του. Αξίζει να το μεταφέρω και εδώ: «Ει δε και η παροιμία σοφόν. πώς δ’ ουχί σοφόν, περί ων Αριστοτέλης φησίν, ότι παλαιάς εισί φιλοσοφίας εν ταις μεγίσταις ανθρώπων συμφοραίς απολομένης εγκαταλείμματα, περισωθέντα διά συντομίαν και δεξιότητα;» Στο ερώτημα, αν η παροιμία είναι σοφή, καταφατική απάντηση δίνει ο Αριστοτέλης, λέγοντας ότι οι παροιμίες είναι κατάλοιπα της χαμένης φιλοσοφίας, που περισώθηκαν μέσα σε μέγιστες φθορές – αλλαγές των ανθρώπων, χάρη στη συντομία και τη δεξιοτεχνία τους, κατ’ επέκταση την ποιητική ικανότητα εκείνων που τις έπλασαν. Με τις τελευταίες λέξεις συμπληρώνεται κι ένας ορισμός της παροιμίας.
Αναλυτικότερα γράφει ο κύριος Αρφαράς, μιλώντας για τις πηγές και τα είδη της παροιμίας, τη διάθεση για λαϊκή κοσμοθεωρία και θυμοσοφία, φράσεις με βλασφημίες και κατάρες, παροιμίες με σκωπτικό χαρακτήρα, με ερωτήσεις, ερωταποκρίσεις ή διαλογικές, ολιγόλογες, με τουρκικές επιδράσεις, με πρόσωπα και τοπικά περιστατικά, από εκκλησιαστικά βιβλία, με λόγια προέλευση, από αρχαία γνωμικά και άλλα ακόμα. Τον πάντα δύσκολο και προβληματικό τρόπο της κατατάξεως των παροιμιών αντιμετώπισε χρησιμοποιώντας, χωριστά, και τους δύο τρόπους: τη λημματική κατάταξη, όπου η σειρά των παροιμιών σχηματίζεται με την κύρια λέξη κάθε παροιμίας (είναι ίσως η προτιμότερη), και την αλφαβητική, με βάση το πρώτο γράμμα της όλης παροιμίας (η αδυναμία της είναι ότι η φραστική διατύπωση ποικίλλει, κι έτσι συχνά το πρώτο γράμμα στις διάφορες παραλλαγές είναι διαφορετικό).
Διαβάζοντας και την παροιμιακή αυτή συλλογή συνάντησα άλλη μία φορά, δίπλα στη φιλοσοφική (της πράξης), και την ποιητική ιδιότητα της παροιμίας, χάρη στα εγγενή χαρακτηριστικά της: την εικόνα και το σχήμα της μεταφοράς. Και ακόμα ο καθηγητής Αριστείδης Δουλαβέρας, που έχει επανειλημμένα εγκύψει στην παραδοσιακή λαϊκή παροιμία, τον ως επί το πλείστον έμμετρο σχηματισμό της, τη μετρική μορφή της (στη διδακτορική διατριβή του, Η έμμετρη εκφορά του νεοελληνικού παροιμιακού λόγου, 1989).
Στο ερώτημα, αν η παροιμία είναι σοφή, καταφατική απάντηση δίνει ο Αριστοτέλης, λέγοντας ότι οι παροιμίες είναι κατάλοιπα της χαμένης φιλοσοφίας, που περισώθηκαν μέσα σε μέγιστες φθορές – αλλαγές των ανθρώπων, χάρη στη συντομία και τη δεξιοτεχνία τους, κατ’ επέκταση την ποιητική ικανότητα εκείνων που τις έπλασαν.
Αναφέρω το μεταφορικό επίθετο «χρυσοχέρα» στην παροιμιακή έκφραση «είναι χρυσοχέρα κόρη» (για τη διευκόλυνση του σημερινού αναγνώστη απλουστεύω τη γραφή των παροιμιών που χρησιμοποιώ. στον τόμο δίνονται με την ιδιωματική προφορά). Η παροιμιακή φράση δεν είναι ακριβώς παροιμία. Η λέξη «χρυσοχέρα» προέκυψε καθ’ εαυτήν στον προφορικό λόγο της καθημερινής ζωής. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν πρόκειται για κάποιο κανόνα, αλλά για γλωσσικό νόμο. Η μεταφορά επιβάλλεται – δηλαδή την επιβάλλει η ίδια η σκέψη με τη φαντασία του λαού (των λαών). Και διευρύνει όχι μόνο τη σημασία μιας λέξης. Διευρύνεται όλος ο κόσμος, γίνεται πολυσήμαντος, πλουσιότερος και ωραιότερος ή, άλλοτε, δραματικότερος. Με το θέμα των παροιμιακών φράσεων ασχολήθηκε ο καθηγητής Σωκράτης Λ. Σκαρτσής, με το βιβλίο του Φράσεις του λαϊκού λόγου (1997) και άλλα. Πολύ καλά κάνει ο Αρφαράς και περιλαμβάνει τις παροιμιακές φράσεις στο έργο του, είναι μάλιστα ιδιαίτερα πολλές. Δίνω και δύο παραδείγματα:
Το ξένο μάτι είναι σπαθί,
το ξένο αφτί ντουφέκι.
Πάντα δίνει ο κύριος Αρφαράς την ερμηνεία των παροιμιών (και των παροιμιακών φράσεων), όπως εδώ: «συμβουλή για να μη διαρρέουν μυστικά, ή έστω και συζητήσεις, από την οικογένεια». Οι στίχοι είναι ιαμβικοί. Ο ίαμβος αποτελείται από δισύλλαβες μικρές ενότητες του στίχου, όπου η πρώτη συλλαβή είναι άτονη και η δεύτερη τονίζεται.
Όσος είσαι πάντα, Γιάννη, φαίνου,
και κομμάτι παρακάτω.
Λέγεται «για τους υπερόπτες». Και οι στίχοι εδώ είναι τροχαϊκοί, όπου η πρώτη συλλαβή τονίζεται και η δεύτερη είναι άτονη.
Αξιοσημείωτο είναι και το φαινόμενο των παραλλαγών στις παροιμίες. Για παράδειγμα, ο Κώστας Κοντός δημοσίευσε στο βιβλίο του και την παροιμία: «Ακόμα (δ)ενήβγε-ν-απ’τ’αυγό». Στον παρόντα τόμο υπάρχει η ίδια παροιμία ως εξής: «Ακόμα (δ)ε(ν) νι-βγήκε από τ’ αβγό και σιχάθηκε το τσόφλι», με την ερμηνεία: α) για πρόωρη ή άκαιρη έκφραση άποψης, β) για εγκατάλειψη προσπάθειας με τις πρώτες εμφανιζόμενες δυσκολίες. Για την παροιμία, όπως δίνεται στο βιβλίο του Κοντού, παρατηρεί ο κύριος Αρφαράς ότι δεν είναι «ολοκληρωμένη». Ίσως είναι προτιμότερο να μιλάμε για παραλλαγή.
Ασφαλώς η πρώτη παροιμία μοιάζει σαν να είναι ελλιπής, αλλά σκόπιμα αφήνει αυτόν που τη διαβάζει ή την ακούει να εννοήσει μόνος του την πραγματική έννοιά της. Εξάλλου, η παροιμία της συλλογής Αρφαρά τείνει προς μιαν άλλη ερμηνεία, αυτή που δίνει προσφυώς η δεύτερη εξήγησή της από αυτόν. Παραλλαγή λοιπόν.
