[Με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ (1818-2018)]

Ίσως δεν είναι τόσο τυχαίο που είπαν ότι ο Πέρσι Μπ. Σέλεϊ (1792-1822) ήταν ένα από τα δύο ή τρία μεγάλα πνεύματα του 19ου αιώνα. Ούτε πάλι είναι η πρώτη φορά που στα κείμενα του μεγάλου Άγγλου ρομαντικού διαπιστώνονται ιδέες πέρα για πέρα μαρξιστικές. Ο Ρίτσαρντ Χολμς, για παράδειγμα, που είναι ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές του Σέλεϊ, λέει πως στο περίφημο φυλλάδιο του ποιητή Ένας λόγος προς τον λαό με αφορμή τον θάνατο της πριγκίπισσας Καρλότας βρίσκει κανείς μια «προμαρξιστική ανάλυση» των αιτίων που είχαν προκαλέσει την εξαθλίωση των χειρωνάκτων, «των ειλώτων του πλούτου», όπως λέει ο ίδιος ο ποιητής. Στο σημείωμα τούτο θα προσπαθήσουμε να δώσουμε ακόμη μια περίπτωση της σελεϊ-μαρξιστικής αυτής σχέσης. Και μάλιστα, τούτη τη φορά όχι μέσα από τον πεζό λόγο του Σέλεϊ, αλλά μέσα από τον ποιητικό. Πριν όμως προχωρήσω στη διαπίστωση αυτής της σχέσης σε ποίημα του Σέλεϊ, θα ήθελα να προσθέσω ότι αυτό που ειπώθηκε για τον Σέλεϊ ισχύει βέβαια και για τον Καρλ Μαρξ, έναν άνθρωπο που ξεκίνησε για πανεπιστημιακή καριέρα γράφοντας τη διδακτορική του διατριβή Διαφορά της δημοκρίτειας και της επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας, για να καταλήξει ένας φιλόσοφος-επαναστάτης, ένας φιλόσοφος που έβαλε πρώτος απ’ όλους τους φιλοσόφους των αιώνων τη σκέψη του και το χέρι του στην τσέπη των μεγιστάνων του χρήματος.

Πράγματι, σε ένα του ποίημα –σχεδόν άγνωστο στον τόπο μας– λέει ο ποιητής της Ωδής στον δυτικό άνεμο μερικά πράγματα που, είτε θέλουμε είτε δε θέλουμε, μας φέρνουν στη μνήμη τον Μαρξ – και περισσότερο τον Μαρξ του Κομμουνιστικού μανιφέστου. Αφορμή για να γράψει ο Σέλεϊ αυτό το ποίημα στάθηκε το εξής γεγονός: στις 16 Αυγούστου 1819, έναν χρόνο δηλαδή μετά τη γέννηση του Μαρξ, μια εργατική συγκέντρωση στο Μάντσεστερ διαλύθηκε από επίθεση ιππικού, που είχε σαν αποτέλεσμα να σκοτωθούν κάμποσα άτομα και να τραυματιστούν εκατοντάδες άλλα. Ο Σέλεϊ, που τότε βρισκόταν στην Ιταλία, αντέδρασε με τον τρόπο που θα αντιδρούσε ένας ποιητής: έδωσε διέξοδο στην αγανάκτησή του γράφοντας ένα μεγάλο ποίημα, 372 στίχων για την ακρίβεια, με τίτλο The Mask of Anarchy (Η μάσκα της αναρχίας). Πρέπει, ωστόσο, να πούμε και να τονίσουμε πως εδώ η λέξη «αναρχία» σημαίνει «μοναρχία». Επομένως, ο τίτλος του ποιήματος θα είναι πιο σωστό να μεταφρασθεί Η μάσκα της μοναρχίας. Δεν έχει, λοιπόν, καμία σχέση με τα αναρχικά κινήματα της εποχής μας ή με τα κινήματα των αναρχικών επαναστατών του 19ου αιώνα. Ούτε πάλι είναι η πρώτη φορά που η λέξη «αναρχία» έχει αυτή τη σημασία στην ποίηση του Σέλεϊ. Στο δραματικό του έργο Ελλάς, για παράδειγμα, αποκαλεί αναρχίες τις πειρατικές αραβικές μοναρχίες της Μπαρμπαριάς, την Τουρκία, την ίδια την πατρίδα του την Αγγλία και πολλά άλλα βασίλεια. «Μοναρχία» λοιπόν θα λέμε κάθε φορά που θα χρειαστεί να αναφέρουμε τη λέξη «αναρχία».

Το ποίημα αρχίζει με τον ποιητή που βρίσκεται στην Ιταλία και ακούει στον ύπνο του μια δυνατή φωνή, που έρχεται από μακριά και πάνω απ’ τη θάλασσα, για να τον οδηγήσει σε ποιητικούς οραματισμούς. Στους οραματισμούς αυτούς ο ποιητής βλέπει τις αλληγορικές μορφές του Φόνου, της Απάτης, της Υποκρισίας και, τέλος, της Μοναρχίας. Να πώς περιγράφει την τελευταία, στην οποία στηρίζεται η ποιητική ιδέα:

Τελευταία ήρθε η Μοναρχία: καβάλα
Σ’ ένα άσπρο άλογο, πιτσιλισμένο αίματα
Ήταν ωχρή· ωχρά και τα χείλη της ακόμα
Κι έμοιαζε με τον Θάνατο της Αποκάλυψης.
Στο κεφάλι φόραγε στέμμα βασιλικό
Και στο χέρι κράταγε σκήπτρο λαμπρό.
Πάνω στο μέτωπό της αυτή η επιγραφή:
«Είμαι Θεός και Βασιλιάς και Νόμος».

Δεν ερχόταν μόνη. Την ακολουθούσε μια ίλη ιππικού (σαφής υπαινιγμός στο ιππικό της σφαγής του Μάντσεστερ), που ο καλπασμός των αλόγων της τράνταζε τη γη. Προχωρούσαν ερημώνοντας τα πάντα στην Αγγλία και ήταν περήφανοι, χαρούμενοι και μεθυσμένοι από το κρασί της καταστροφής. Τέλος, έφτασαν και στο Λονδίνο. Οι κάτοικοι της αγγλικής πρωτεύουσας, μόλις άκουσαν να ηχεί η σάλπιγγα της Μοναρχίας, κυριεύτηκαν από φόβο, ενώ παράλληλα μια πομπή από πάνοπλους κρυφούς δολοφόνους έσπευδε σε συνάντηση της Μοναρχίας τραγουδώντας της:

Είσαι Θεός και Νόμος και Βασιλιάς
…
Τα πορτοφόλια μας είναι άδεια και τα ξίφη μας κρύα,
Δώσε μας δόξα, αίμα και χρυσάφι.

«Η Μοναρχία δέχτηκε χαμογελαστή και ευχαριστημένη τους νέους οπαδούς της. Δεν κράτησε όμως η χαρά της για πολύ. Μια άλλη αλληγορική μορφή, η Ελπίδα, με ήρεμη όψη βάδιζε ενάντια στη Μοναρχία και τον στρατό της.» 

Η Μοναρχία δέχτηκε χαμογελαστή και ευχαριστημένη τους νέους οπαδούς της. Δεν κράτησε όμως η χαρά της για πολύ. Μια άλλη αλληγορική μορφή, η Ελπίδα, με ήρεμη όψη βάδιζε ενάντια στη Μοναρχία και τον στρατό της. Η Μοναρχία, όπως λέει ο ποιητής, θα πέσει «άψυχο σώμα πάνω στο χώμα» και το ιππικό της θα διαλυθεί. Ένα φως θριάμβου θα λάμψει τότε στο στερέωμα και την ώρα που θα σβήνει μια φωνή, που νομίζεις ότι βγαίνει απ’ τα σπλάχνα της αγγλικής γης, λέει λόγια χαρούμενα, αλλά και φοβερά. Με τα λόγια τούτα τελειώνει το ποίημα. Στα λόγια όμως αυτά περιέχονται και μερικές πέρα για πέρα μαρξιστικές ιδέες του Σέλεϊ. Πράγματι, προσπαθώντας ο ποιητής να πει τι είναι σκλαβιά, λέει:

[Σκλαβιά] είναι να εργάζεστε και να πληρώνεστε τόσο
Όσο ακριβώς χρειάζεται για να διατηρηθεί η ζωή
Κι όσο για να κατοικείτε σ’ ένα κελί για το συμφέρον των τυράννων,
Με αποτέλεσμα να έχετε γίνει για χάρη τους
Και υφαντική μηχανή και άροτρο και ξίφος και τσάπα·
Και, είτε θέλετε είτε όχι, έχετε υποκύψει
Στην προστασία και τη διατροφή που σας παρέχουν.

Τα ίδια περίπου πράγματα λέει και ο Μαρξ στο Μανιφέστο: «Η μέση τιμή της μισθωτής εργασίας είναι ο ελάχιστος μισθός, δηλαδή εκείνη η ποσότητα μέσων διαβίωσης που είναι απολύτως απαραίτητη για να παραμένει απλώς εν ζωή ο εργάτης ως εργάτης». Ακόμη λέει: «Οι εργάτες, κάθε ώρα, υποδουλώνονται από τις μηχανές, από τον αρχιεργάτη και πάνω απ’ όλα από τον ίδιο τον εργοστασιάρχη». Και ακόμη λέει: «Ο εργάτης ζει απλώς και μόνο για ν’ αυξάνει το κεφάλαιο, και του επιτρέπεται να ζει μονάχα όσο το απαιτούν τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης».

Και όταν πάλι λέει ο Μαρξ στο ίδιο βιβλίο πως «οι αστοί κεφαλαιοκράτες, μέσα στη μόλις εκατόχρονη κυριαρχία τους, δημιούργησαν παραγωγικές δυνάμεις πιο πολυάριθμες και πιο κολοσσιαίες από όσες είχαν δημιουργήσει όλες οι περασμένες γενιές», αυτό δεν διαφέρει απ’ ό,τι λέει λίγες στροφές πιο κάτω ο Σέλεϊ:

[Σκλαβιά] είναι ν’ αφήνεις το φάντασμα της κερδοσκοπίας
Να παίρνει από τον μόχθο σου χιλιάδες φορές περισσότερα
Από όσα κέρδη θα μπορούσε ν’ αποφέρει η περιουσία
Των τυράννων στις περασμένες εποχές.

Εκείνο όμως που μας εκπλήττει ακόμη περισσότερο είναι πως το ποίημα του Σέλεϊ τελειώνει νοηματικά όπως περίπου και το Μανιφέστο. Ας δούμε πρώτα τις τελευταίες φράσεις του Μανιφέστου: «Οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο. ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ, ΕΝΩΘΕΙΤΕ!». Να τώρα πώς τελειώνει το ποίημα του Σέλεϊ:

Τινάξτε τις αλυσίδες στη γη σαν τη δρόσο,
Που έπεσε πάνω σας την ώρα του ύπνου.
Εσείς είστε πολλοί, αυτοί είναι λίγοι.

Και στα δύο αποσπάσματα τονίζονται δύο πράγματα: οι αλυσίδες της σκλαβιάς και η αριθμητική υπεροχή των προλετάριων. Έτσι, τη λευτεριά τους οι προλετάριοι θα την αποκτήσουν χάνοντας τις αλυσίδες τους / τινάζοντάς τες σαν τη δρόσο. Και όταν πάλι λέει ο Μαρξ στους προλετάριους να ενωθούν, το λέει γιατί συμφωνεί –θα ’λεγε κανείς– με τη γνώμη του Σέλεϊ:

Εσείς είστε πολλοί, αυτοί είναι λίγοι.
(σ.σ. γι’ αυτό πρέπει να ενωθείτε.)

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα, θα έλεγα ότι πιο σωστό και δίκαιο είναι να πούμε πως οι ιδέες του Σέλεϊ σε αυτό το ποίημα διασταυρώνονται όχι μόνο με τις ιδέες του Μαρξ, αλλά και με εκείνες του Ένγκελς, αφού το Μανιφέστο γράφτηκε και δημοσιεύτηκε το 1848 και από τους δύο.

Twitter