«Μηνάς Δημάκης (1913-1980), ένας ρομαντικός του 20ού αιώνα» της Ανθούλας Δανιήλ
Κανονικά ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, όμως ο στίχος, το ύφος, το στιλ, η περισυλλογή στο βλέμμα το βαθύ, ο λόγος περί του θανάτου… όλα μοιάζουν πως συνεχίζει εκείνη την εποχή του νεορομαντισμού στην Ελλάδα, σαν να ξαναφέρνει στο προσκήνιο τον τραγικό αυτόχειρα Κώστα Καρυωτάκη.
Ο Μηνάς Δημάκης ήταν υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος, αφοσιωμένος όμως στην ποίηση, όπως γράφει η Δρ Ευτυχία Παναγιώτου, ποιήτρια επίσης, η οποία υπογράφει και την Εισαγωγή στο πολύ ωραίο και επιμελημένο «αναμνηστικό» τεύχος του περιοδικού Ο Κύκλος, που του αφιέρωσε η Τράπεζα. Το τεύχος εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2023 και παρουσιάστηκε σε δημοσιογράφους και κοινό στις 14 Δεκεμβρίου, λήγοντος του 2023, ξαναφέρνοντας τον σχεδόν ξεχασμένο ποιητή στην επικαιρότητα.
Η Παναγιώτου στήνει γερά το εργασιακό πλαίσιο του ποιητή, δίνει τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του και πολλές χρήσιμες πληροφορίες, όπως: ο Δημάκης τιμήθηκε για το ποιητικό του έργο τρεις φορές –Κρατικό Βραβείο (1957 και 1961), Βραβείο Ουράνη (1974)– και για το δοκιμιακό του άλλες δύο – Βραβείο Ουράνη (1974) και Κρατικό Βραβείο (1975). Η ενασχόλησή του με την ποίηση ήταν βιωματική, η κοσμοθεωρία του προσπερνούσε τα ιδιωτικά και στρεφόταν στα καλλιτεχνικά ρεύματα, μεσοπολεμικό συμβολισμό και μοντερνισμό, όχι όμως υπερρεαλισμό και ελεύθερο στίχο. Συνομιλούσε με την Ευρώπη, ήταν απαισιόδοξος, η προσφιλής του φράση: «αγωνία της ψυχής».
Ο Δημάκης υπηρέτησε και την Τράπεζα και την ποίηση μέσω του περιοδικού που εξέδιδε η Τράπεζα με πρωτοβουλία δική του και που σήμερα με τον ίδιο τίτλο επανέρχεται αφιερωμένο στην προσωπικότητά του και στο έργο του. Ο τραγικός ποιητής άφησε τα εγκόσμια οικειοθελώς το 1980 σε ηλικία 67 ετών, πέφτοντας από το μπαλκόνι του στο Κολωνάκι. Τελευταία του δουλειά η συλλογή Ars poetica: «Είναι αφιερωμένη στη σκιά του Γ. Θέμελη που με την εκλογή του με παρακίνησε να δοκιμάσω κι εγώ το ίδιο θέμα» (έργο του Θέμελη 1974).
Ο καλαίσθητος Κύκλος, που έχουμε στα χέρια μας, περιλαμβάνει χρονολόγιο, αναδημοσιεύσεις από τον παλιό Κύκλο, ποιήματα, κριτικές, εικαστικό υλικό, φωτογραφίες, χειρόγραφα, εξώφυλλα βιβλίων. Επιλέγω στίχους γεμάτους θλίψη, αλλά και ευαισθησία και ποιητική ομορφιά:
…Τώρα σε ποιους δρόμους να σε ζητήσω; χθεσινή χαρά, μουσική,/ άνεμε του καλοκαιριού, τάχα θα σε ξανακερδίσω;
Αλλάζεις τόσο εύκολα,/ μεταμορφώνεσαι από μέρα σε μέρα,/ από στιγμή σε στιγμή,/ κρύβεις το πρόσωπό σου με διαφορετικές μάσκες,/ Δε σε γνωρίζω.
Είναι ωραίο το φως./ Είναι ωραίο να βλέπεις τη χάρη του Θεού.
Η καταιγίδα έρχεται ξαφνικά./ Είναι πια αργά όταν δώσει σημεία./ […] ο εχθρός είναι αόρατος…/ Σε καταδιώκει…
Εμείς… μ’ ελπίδα στέρεη θα προσμένουμε…/ μες στους χαλασμούς και τα συντρίμμια,/ ολόρθοι θριαμβικοί ν’ αναστηθούμε.
Τη βαθιά και πλατιά του γνώση και την ευαίσθητη ψυχή του θα διαπιστώσουμε στον τρόπο που μελετά τον «Σολωμό και Κάλβο», σχολιάζοντας τον παρόμοιο, σχεδόν, βίο, το ότι παρέμειναν Έλληνες ποιητές και στην ελληνική γλώσσα παρέδωσαν το έργο που τους καθιέρωσε ως μεγάλους και μάλιστα πατριδολάτρες.
Στο δοκίμιό του για τον Καβάφη, παραβλέποντας το υποκειμενικό στοιχείο, επισημαίνει τη στροφή του ποιητή προς «το γενικό άνθρωπο» και τη «μοίρα του, όποια κι αν είναι τα προσωπικά κίνητρα που τα ενέπνευσαν». Σε άλλο κείμενό του κάνει λόγο για τη «μεγάλη νίκη του ελληνικού πνεύματος, το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1963», με το οποίο τιμήθηκε ο Γιώργος Σεφέρης. Χαιρετίζει την ανανεωμένη παράδοση στο έργο του ποιητή, αλλά διαβλέπει και τη «στροφή» του προς μια νέα ποίηση, που θα εκφράζει τα νέα μηνύματα των καιρών.
Η προσφιλής του φράση: «αγωνία της ψυχής».
Θα μιλήσει ακόμα στο δοκίμιό του «Οι Κοινοί Τόποι και η Πρωτοτυπία» για το τι σώζεται από το παρελθόν και με μια πολύ πλατιά επισκόπηση σε όλους τους καλλιτεχνικούς τομείς θα μας επισημάνει πως «η τάση προς επανάληψη συντηρεί και τη λογοτεχνική παραγωγή που, αλλιώς, θα ήταν περιορισμένη». Στίχοι επιλεγμένοι μοιάζει να συνοδεύουν τις παραπάνω σκέψεις:
Θα τυλίξω τον ύπνο με σίδερο:/ όχι αυτές οι διάφανες κουρτίνες. Αφήνουν να βλέπεις τα περισσότερα… θα δέσω τα φαντάσματα με βαριές αλυσίδες…
Ακολουθούν κείμενα για τον Παλαμά και για τον Δάντη, και πάλι στίχοι:
Δεν έρχεσαι για ζωή,/ έρχεσαι για θάνατο/ […]/ τον θάνατο που θα σ’ αναστήσει και πάλι/ ξαναρχίζοντας τα ίδια και τα ίδια …
Ακολουθεί «Το νησί του Παπαδιαμάντη», περιγραφή, σχόλια, κρίσεις.
Η ανιψιά του Δημάκη θα μας μιλήσει για τον άνθρωπο τον μοναχικό, τον μελαγχολικό, που σπάνια γελούσε και που οι δυσκολίες της ζωής δεν τον άφησαν να ξεφύγει από την κατάθλιψη, που τελικά τον παρέσυρε στον θάνατο νωρίς.
Ο ποιητής, διηγηματογράφος, ιστορικός, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος, και με πολλούς άλλους τίτλους γνωστός και φίλος του Δημάκη, Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος, σε ένα κείμενο εφ’ όλης της ύλης μιλάει για τη ζωή του ποιητή και την ιστορία και αφηγείται λεπτομέρειες από την προσωπική τους επικοινωνία. Το σημαντικότερο όλων είναι ότι ο Σανουδάκης διέσωσε το αρχείο του Δημάκη –βοήθησαν σ’ αυτό και οι δύο αδελφές του ποιητή– και, αφού ψηφιοποιήθηκε από τη συνάδελφο Αθανασία Ψαρουλάκη, κατατέθηκε στο Μουσείο Λυχνοστάτης. Δυστυχώς, ένα μέρος της βιβλιοθήκης του πρόλαβαν δυο φίλοι και το πήραν μόλις πέθανε, ενώ ένα άλλο βρίσκεται στη Βικελαία Βιβλιοθήκη.
Σε εκτεταμένη μελέτη για τον Δημάκη, ο Μιχάλης Μερακλής προβάλλει την αυτοπροαίρετη αναχώρηση του ποιητή από τη ζωή, επικαλούμενος τους στίχους του Καβάφη «το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», παρατηρώντας μια «υπεροπτική ενδοστρέφεια» και «απροσδιόριστη μελαγχολία».
Ο φιλόλογος Σταύρος Αμανάκης σχολιάζει στην αλληλογραφία του Δημάκη με Έλληνες και ξένους επιφανείς ομοτέχνους του, τη σπουδαιότητά του ως συνομιλητή, τη γνώση, ποιητική ουσία και ευαισθησία του. Για τον Δημάκη έγραψαν θετικές κριτικές ο Αλ. Αργυρίου, ο Β. Βαρίκας, ο Γ. Κότσιρας, ο Γ. Θέμελης, ο Αν. Καραντώνης. Κοντά σ’ αυτά, ο Θ.Π. Ζαφειρίου τού αφιέρωσε το ποίημα «Το αδερφικό χώμα», στη συλλογή του Λύπη (2022), όπου αποκαλύπτονται μοιραίες συμπτώσεις: έπιναν στο «Βυζάντιο» καφέ μαζί και συζητούσαν για τον Καρυωτάκη. Ο Δημάκης πέθανε τον ίδιο μήνα με τον Καρυωτάκη: «Ιούλιο πέθανε./ Και ο πατέρας μου, αλλά γεννήθηκα εγώ/ έτσι ας με πούνε τυχερό». Αόρατα τα νήματα της μοίρας.
Τα κείμενα του τόμου ολοκληρώνονται με μια συνέντευξη του ποιητή (στα 1963) για ζητήματα και προβλήματα λογοτεχνίας και, τέλος, έχουμε το πλούσιο εικαστικό υλικό.
Τα μάτια του από το εξώφυλλο του Κύκλου μάς κοιτάζουν με κατανόηση και θλίψη.
