«Γιατί η Ανί Ερνό (σχόλιο για μια δίκαιη βράβευση)» της Διώνης Δημητριάδου
Το πόνημά μου μπορεί να θεωρηθεί ως ένα λογοτεχνικό τόλμημα, εφόσον σκοπός του είναι να βρει την αλήθεια που προσεγγίζεται μόνο με λέξεις. (Με άλλα λόγια, μήτε οι φωτογραφίες, μήτε οι αναμνήσεις, μήτε οι οικογενειακές μαρτυρίες μπορούν να μου προσφέρουν την αλήθεια.) Και, συνάμα, θα ήθελα να κρατήσω μια κάποια απόσταση από τη λογοτεχνία. («Μια γυναίκα», Μεταίχμιο 2021, σ. 25)
Έτσι σχολιάζει η Ανί Ερνό τον τρόπο που εγκιβωτίζει τις μνήμες της μέσα στη γραφή της, δημιουργώντας μια λογοτεχνία με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αυτή ακριβώς η ιδιάζουσα λογοτεχνική απόδοση προσωπικών βιωμάτων εκτιμήθηκε από την επιτροπή των φετινών Βραβείων Νόμπελ και της απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2022. Αξίζει να δούμε τι ακριβώς συνιστά την ιδιαίτερη αξία του έργου της:
– Η Ερνό κατορθώνει να επεξεργαστεί το υλικό του προσωπικού της παρελθόντος χωρίς να προδώσει την «αλήθεια» του, μέσα από τις συνθήκες που το καθόρισαν τότε χωρίς, κατά το δυνατό, την επίδραση που ασκεί η οπτική του παρόντος. Μια διαδικασία καθόλου απλή και αυτονόητη, που αποκαλύπτει μια συνειδητή επιστροφή σε καταστάσεις και σε πρόσωπα με σκοπό να ανιχνεύσει την αφετηρία τους. Συνακόλουθες ενοχές, που έρχονται στην επιφάνεια μέσα από την τωρινή οπτική, εξιλεώνονται μέσω μιας γραφής που παραμένει ειλικρινής και αυθεντική.
– Μια πολύ προσεκτική επιλογή αυτοβιογραφικών στοιχείων χαρακτηρίζει το έργο της, με επίκεντρο τη σχέση με τους γονείς της, συνειδητοποιώντας το ρήγμα που ξεχωρίζει και διαφοροποιεί την ίδια από την παιδική της ηλικία, όπως αυτή με τις «επιχωματώσεις» της επιβίωσε επί μακρό διάστημα και στην περίοδο της ενηλικίωσης. Πρόσωπα οικεία και τόποι (ίσως ο ένας Τόπος) στον οποίο επιστρέφει, μια συνεχής βίωση των συνθηκών που καθόρισαν τη ζωή της, σε σχέση ισορροπίας ανάμεσα σε αποδοχή και απόρριψη.
Απολύτως δίκαιη η κρίση για μια γραφή που ανάμεσα στις πολλές που επιχειρούν το δύσκολο ταξίδι καταγραφής προσωπικών βιωμάτων, ξεχωρίζει για την ευθύτητα, την ειλικρίνεια, την τόλμη και την πρωτοτυπία της.
– Λιτός ο τρόπος της αφήγησης, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις (που θα ήταν ίσως δικαιολογημένες μέσα από τη θεματική της), συγκρατημένη η γραφή, όπως αρμόζει σε μνήμες που εγκιβωτίζουν και αποκαλύπτουν θεμελιακές συγκρούσεις. Η Ερνό εισηγείται, με τις επιλογές της σε αφηγηματικές τεχνικές, σε γλωσσική μορφή και ύφος, τον ενδεδειγμένο τρόπο προσέγγισης μιας αυτοβιογραφικής λογοτεχνίας, που δεν υποκρύπτει το προσωπικό βίωμα κάτω από μυθοπλαστικές παραποιήσεις αλλά το παρουσιάζει με ευθεία αναφορά σε αυτό.
– Κατορθώνει, όμως, και το δυσκολότερο όλων. Αν και έκδηλος και απροκάλυπτος ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας του έργου της, δηλαδή όσα γράφει αποτελούν τεκμήρια της ζωής της, δεν μένουν μόνο σε αυτό το προσωπικό επίπεδο, αλλά απευθύνονται σε όλους. Ανατέμνοντας τα γεγονότα που καθόρισαν τη δική της πορεία, επεκτείνει τη σημασία τους συνεκτιμώντας τις κοινωνικές συνθήκες καθώς και, κυρίως, το ήθος των προσώπων και τις νοοτροπίες που επέδρασαν (αλλά και διαχρονικά εν πολλοίς επιδρούν ακόμη) διαμορφώνοντας το πλαίσιο για τις συγκεκριμένες συμπεριφορές. Σπάνια συναντάμε τέτοιας έκτασης και σημασίας μείξη του ατομικού με το κοινωνικό, ώστε να αποκαλύπτεται αφενός η αμφίδρομη σχέση που τα διέπει και αφετέρου η ικανότητα της γραφής, εκκινώντας από την προσωπική, ιδιωτικής σημασίας, μνήμη, να φθάνει στη διατύπωση σημαντικού κοινωνικού σχολιασμού. Κάτω από αυτό το πρίσμα, μπορούμε να πούμε ότι κάθε βιβλίο της συνιστά ένα «γεγονός» με δύο όψεις: αρχικά ως ένα πραγματικό γεγονός της ζωής της, που αξίζει να αποτυπωθεί στη γραφή (ίσως ως μια ανάγκη αναμέτρησης με το παρελθόν), και κατόπιν, με τη μορφή συντελεσμένου πλέον συγγραφικού έργου, ως ένα «γεγονός» / κοινός τόπος για όλους εμάς τους αποδέκτες της γραφής της – τόπος κοινής οπτικής, παρόμοιας ή κοινής ίσως μνήμης, κοινού προβληματισμού.
Σε μια πραγματικά καλή στιγμή της, η Σουηδική Ακαδημία αποφάσισε πως «για το θάρρος και την οξύτητα με την οποία αποκαλύπτει τις ρίζες, τις αποξενώσεις και τους συλλογικούς περιορισμούς της προσωπικής μνήμης» η Ανί Ερνό αξίζει το μέγιστο λογοτεχνικό βραβείο. Απολύτως δίκαιη η κρίση για μια γραφή που ανάμεσα στις πολλές που επιχειρούν το δύσκολο ταξίδι καταγραφής προσωπικών βιωμάτων, ξεχωρίζει για την ευθύτητα, την ειλικρίνεια, την τόλμη και την πρωτοτυπία της.
