«Φιλοσοφία και παγκοσμιοποίηση» της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού
Η αναγκαιότητα μιας πραξιακής φιλοσοφίας σήμερα
Η φιλοσοφία θεωρείται –και είναι– ένας χώρος όπου δοκιμάζεται η ανθρώπινη νόηση και οι δυνατότητες του ανθρώπου να θέτει ερωτήματα καθολικής φύσεως και να τολμά απαντήσεις. Δημιουργείται σε μια κορυφαία στιγμή –και έπειτα από απροσδιόριστες διεργασίες μακράς ωρίμανσης–, όταν η ανθρώπινη νόηση κατορθώνει να θεωρήσει τον κόσμο και τον άνθρωπο ως όλον. Συνδέεται με την προηγμένη διανοητικά περίοδο της αρχαίας ελληνικής πόλης, της Ιωνίας αρχικά, και στη συνέχεια της Αθήνας, η οποία σε μιαν εκρηκτική περίοδο διαφωτισμού και έξαρσης της ανθρώπινης σκέψης θέτει τα όρια του φιλοσοφικού θεωρητικού λόγου: τον καθολικό στοχασμό για μιαν έγκυρη ερμηνεία του κόσμου, του ανθρώπου και της κοινωνίας, συνθέτοντας αλλά και αμφισβητώντας καταλυτικά τη μέχρι τότε εμπειρική, αταξινόμητη σε φιλοσοφικές κατηγορίες, σκέψη. Φυσική φιλοσοφία και η πρώτη αρχή του κόσμου (Πρώτη ή Ιωνική φιλοσοφία, 6ος π.Χ. αι.). Πολιτική φιλοσοφία και η σχέση του ατόμου με την πόλη (5ος-4ος π.Χ. αι.): ποια η σωστή αγωγή του πολίτη, ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα, πώς καθορίζεται η ηθική συμπεριφορά, ποια η σημασία των νόμων; Πραξιακή φιλοσοφία και η αναζήτηση της ευτυχίας μέσα σε ευρύτερους πολιτικούς σχηματισμούς (Ελληνιστικοί χρόνοι): ποιο το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, ποιο το περιεχόμενο και πώς κατακτάται η ευτυχία, ποια η σωτηρία της ψυχής, πώς οφείλει να αντιμετωπίζει ο άνθρωπος τον θάνατο και τις αντιξοότητες της ζωής; Η προσπάθεια –παρά τις σημαντικές αποκλίσεις, τόσο στον προσανατολισμό της σκέψης όσο και στις απαντήσεις–, δεν είναι άλλη από την πρωταρχική απαίτηση βαθιάς γνώσης του ανθρώπου ως όντος, κι έπειτα τη συμφιλίωσή του με τον εαυτό και την κοινωνία, την ισορροπημένη σχέση του με την εποχή, τις συνθήκες, την ιστορία. Η συνεκτική λειτουργία της υλικής και πνευματικής ανθρώπινης φύσης, της εναρμόνισης λογικής και ενστίκτου. Η κατάκτηση μιας μορφής ευδαιμονίας. Και η διαμόρφωση εντέλει ενός τύπου ανθρώπου, ανάλογα με τα προτάγματα, τις ανάγκες και τις ηθικές αξίες της κάθε εποχής.
Ο Αριστοτέλης θεμελιώνει με διαύγεια το αίτημά του για συμπόρευση της φιλοσοφικής θεωρίας και πράξης: «Η έρευνά μας δεν στοχεύει, όπως οι άλλες έρευνες, στην καθαρή θεωρία. Επιχειρούμε τη διερεύνησή μας όχι για να γνωρίσουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε οι ίδιοι αγαθοί». (Ηθικά Νικομάχεια 1103b26-28). Η φιλοσοφία είναι, λοιπόν, η κατεξοχήν διανοητική δραστηριότητα που αποσκοπεί συνολικά στο να σταθεί δίπλα στον άνθρωπο και να συνδιαλεχθεί με την ανθρώπινη αγωνία πάνω στα προβλήματα του καθημερινού βίου και τις μεγάλες συγκρούσεις (πολιτικές, κοινωνικές, υπαρξιακές, ηθικές, συναισθηματικές) αλλά και στους μεταφυσικούς του προβληματισμούς. Με την ευρύτερη σημασία, είναι μια διαχρονική διαδικασία αγωγής.
Η ένταση του πρακτικού φιλοσοφικού λόγου πάνω σε θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο στην καθημερινή του ζωή, εμφανίζεται ωστόσο κατά την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων, όταν καταρρέει το πολιτειακό σύστημα της πόλης-κράτους, για το οποίο με τόσο μεγαλοφυή διαύγεια, αναλυτική και συνθετική λογική, είχε εργαστεί η πολιτική φιλοσοφία των κλασικών χρόνων (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, σοφιστές). Το καινοφανές του νέου κόσμου, η ένταξη δηλαδή του ατόμου μέσα σε ευρύτερα πολιτειακά συγκροτήματα, και σε ανοίκειες, χαοτικές πολιτικές, κοινωνικές και δημογραφικές εμπειρίες –μια παγκοσμιοποιημένη περίπου εμπειρία των ελληνιστικών κρατών– συνοδεύεται από ισχυρούς κραδασμούς στη ζωή των ανθρώπων. Κώδικες νέων αξιών πρέπει να μορφοποιηθούν που να ανταποκρίνονται στη διαδικασία εγκλιματισμού στα καινούργια πολιτιστικά περιβάλλοντα, προσφέροντας συγχρόνως στο άτομο το νόημα της ζωής και της ύπαρξής του, τους δρόμους αναζήτησης του «ευδαίμονος βίου». «Πώς πράττω» είναι το ερώτημα της νέας παγκοσμιότητας, χωρίς να χάσω την ψυχή μου μέσα στη χοάνη του πολυπολιτισμικού χάους. Πραγματική ευημερία της φιλοσοφίας, καθώς φαίνεται να προσεγγίζει τώρα τον κοινό άνθρωπο, και μέσα σε μια ποικιλία απόψεων και φιλοσοφικών συστημάτων, να μετέχει σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης αγωνίας: τη γένεση και τη λειτουργία του κόσμου, τη γνώση και την άγνοια, τη φύση της θεότητας και τη στάση του ανθρώπου απέναντι στους θεούς του, το θέμα της ανθρώπινης ελευθερίας, τη σχέση με τους άλλους ανθρώπους, την κατάκτηση της «ευδαιμονίας». Εδώ η φιλοσοφία έχει ως αφετηρία της τη διερεύνηση του εαυτού, αυτού του μεγάλου αγνώστου, και τη διερεύνηση της προσωπικής ζωής. Μεταξύ ψυχολογίας (η ατομική εξέταση) και φιλοσοφίας (η καθολική εξέταση), η πραξιακή φιλοσοφία αυτής της περιόδου μετακινεί το ενδιαφέρον και τη διδασκαλία από την ηθική θεωρία για να ασχοληθεί με τη διατύπωση κανόνων και αξιών εφαρμόσιμων στην καθημερινή ζωή. Και ήταν αυτό ό,τι περισσότερο επιζητούσε ο άνθρωπος –ο κάθε άνθρωπος– προκειμένου να επιβιώσει μέσα στη συνάντηση με μια ανοιχτή εμπειρία οικουμενικότητας.
«Τα έθνη γίνονται πολύ μικρά για να επιλύσουν μεγάλα προβλήματα και πολύ μεγάλα για να επιλύσουν μικρά προβλήματα».
Παρόμοιες εμπειρίες διαμορφώνει η σημερινή ιστορική πραγματικότητα. Η έννοια και η βίωση της παγκοσμιοποίησης –την οποία καθιστά εφικτή η νέα τεχνολογική επανάσταση–, φαίνεται να οριοθετεί την εγκαθίδρυση μιας πολιτικής κοσμόπολης. Πέρα από την εξωτερική, φαντασιακή της βίωση, απελευθερώνει τεράστιους κλυδωνισμούς και πιέσεις, τόσο στα άτομα όσο και στα συγκροτημένα μέχρι σήμερα εθνικά κράτη. Και εγείρει το μείζον ζήτημα του ήθους του νέου κοσμοπολίτη (John P. Anton, Έρως πολιτικός, Μίλητος, Αθήνα 2010). «Είναι σφάλμα να θεωρούμε ότι η παγκοσμιοποίηση αφορά μόνο τα μεγάλα συστήματα», θα γράψει ο Άντονι Γκίντενς, «όπως η παγκόσμια χρηματοοικονομική τάξη. Η παγκοσμιοποίηση δεν αφορά μόνον αυτό που είναι “εκεί πέρα”, απόμακρο και πολύ μακριά από το άτομο. Είναι επίσης ένα φαινόμενο “εδώ”, που επηρεάζει τις οικείες και τις προσωπικές όψεις της ζωής μας. Η διαμάχη π.χ. γύρω από τις οικογενειακές αξίες… πιθανόν να φαίνεται ως άσχετη με τις διεργασίες της παγκοσμιοποίησης. Κι όμως δεν είναι…» (Άντονι Γκίντενς, Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών – Πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση στη ζωή μας, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001, σ. 46). Και πολύ εύστοχα ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Ντάνιελ Μπελ, αναφερόμενος στην αμοιβαιότητα των πιέσεων μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου, σημειώνει: «Τα έθνη γίνονται πολύ μικρά για να επιλύσουν μεγάλα προβλήματα και πολύ μεγάλα για να επιλύσουν μικρά προβλήματα».
«Αλλά», θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος, με τον καίριο προβληματισμό του Επίκουρου, «τι χρειάζονται οι φιλόσοφοι σε έναν μικρόψυχο καιρό;».
Σ’ αυτό το πολύπλοκο σύνολο διεργασιών, όπου μια συνεχής κατάσταση ανακατατάξεων και η διαρκής ρευστότητα όλων των φαινομένων δεν επιτρέπει στο άτομο να σφυρηλατήσει κώδικες προσανατολισμού και νοήματος, οι φιλόσοφοι θα πρέπει να αναλάβουν τον πρωτογενή τους ρόλο: να αναθεωρήσουν ολιστικά και να αναστοχαστούν πάνω στον καινούργιο κόσμο των τεχνολογικών, οικονομικών, κοινωνικών, δημογραφικών και πολιτισμικών δεδομένων και να καθοδηγήσουν το άτομο στη συγκρότηση των ηθικών και αξιακών του κωδίκων και στη μορφοποίηση του νοήματος: της δράσης, της ζωής και της ύπαρξής του. Απαιτείται δηλαδή μια νέα πραξιακή φιλοσοφία, που θα απαντήσει στο μετέωρο σήμερα και τόσο βασανιστικό ερώτημα: Πώς να ζήσουμε;
Είναι γεγονός ότι η τεχνολογία και η οικονομία δεν παράγουν αξίες. Αντίθετα, περιμένουν τη νοηματοδότησή τους από νέα αξιακά συστήματα. Μέχρι σήμερα οι στόχοι που χαράσσονται για το μέλλον είναι τεχνοκρατικής φύσεως: προαγωγή της τεχνογνωσίας, του επιχειρηματικού πνεύματος, της μεγέθυνσης της οικονομίας –για ποιους;–, της καινοτομίας, των ευρηματικών ιδεών, του οικονομοκεντρικού πνεύματος. Και όλα τα παραπάνω απεξαρτημένα από την ανθρωποκεντρική τους αφετηρία. Που σημαίνει αντιστροφή του ανθρωπιστικού και δημοκρατικού ιδεώδους στο οποίο στηρίζεται –και οφείλει να στηρίζεται– όλο το οικοδόμημα του πολιτισμού – του κάθε πολιτισμού. Τα υπόλοιπα λειτουργούν στα πλαίσια και στις ορίζουσες μιας ενστικτικής λογικής, πολύ ξένης προς το ιδεώδες του έλλογου βίου. Μια πραξιακή φιλοσοφία, λοιπόν, προς την κατάκτηση του ελλόγως και ευδαιμόνως ζην; Μια αγωγή με στόχο τη χαρά του υπάρχειν και την ωραία περιπέτεια του συνυπάρχειν; Και οι «φιλόσοφοι-δάσκαλοι» στον δρόμο του Μονταίν: να φτιάξεις καλά τον άνθρωπο και καταπώς πρέπει». (Αυτό το πώς πρέπει, ας είναι κρίσιμη υπόθεση μελλοντικού προβληματισμού.)
