Τον μέγαν Αγαμέμνονα μ’ αυτά κακολογούσε
τότε ο Θερσίτης, κι έφθασεν ο θείος Οδυσσέας
και λόγια του ’πε φοβερά με ήθος αγριωμένο:
«Αν και λαμπρός ομιλητής, μωρόλαλε Θερσίτη,
βουβάσου και τους βασιλείς μη ψέγε συ και μόνος,
ότι από σε χειρότερον κανέναν δεν γνωρίζω
απ’ όσους έφθασαν εδώ μαζί με τους Ατρείδες·
παύσε λοιπόν τους βασιλείς συχνά πυκνά να σέρνεις
στο στόμα σου και να τηράς του γυρισμού την ώρα
και ακόμη δεν γνωρίζομεν αυτά πώς θα τελειώσουν,
αν για καλόν ή για κακό θα γίνει ο γυρισμός μας·
συ κάθεσαι και του λαού τον αρχηγόν Ατρείδην
κατηγορείς που οι Δαναοί του δίδουν πολεμάρχοι
δώρα πολλά και οι λόγοι σου φαρμάκ’ είναι γεμάτοι·
αλλ’ άκουσε και πίστευσε που ό,τι θα ειπώ θα γίνει·
αν σ’ έβρω να λυσσομανάς κι άλλην φοράν, ως τώρα,
η κεφαλή να μη σταθεί στους ώμους του Οδυσσέως,
μήτε πατέρα να με ειπούν του Τηλεμάχου πλέον,
αν δεν σε πιάσω ευθύς εγώ να σε γυμνώσω απ’ όλα
όσα φορείς και ακόμ’ αυτά που τα κρυφά σκεπάζουν,
και να σε διώξω ελεεινά δαρμένον, που να κλαίεις
φεύγοντας απ’ την σύνοδον ως τα γοργά καράβια».
(Ιλιάδος ραψωδία Β’, στ. 243-264, μετάφραση Ι. Πολυλά)

Ποιος είναι άραγε ο ακριτόμυθος Θερσίτης; Ένας επαναστάτης των ομηρικών χρόνων; Ένας οραματιστής που επιχειρεί να εκδημοκρατίσει το στράτευμα των Αχαιών;

Τίποτε από όλα αυτά. Λοιδορεί τους βασιλείς (εριζέμεναι βασιλεύσι) με σκληρές ύβρεις (κερτομέων). Άσχημος, χωλός, με κυρτούς ώμους, στενόμακρο κεφάλι, στάζει φαρμάκι και βάλλει κατά της εξουσίας. Χωρίς να αμφισβητεί στο βάθος το αξιακό της σύστημα. Ο Αχιλλέας είναι καλύτερος του Αγαμέμνονα, ισχυρίζεται, ως προς τη ρώμη και την ανδρεία (ὃς καὶ νῦν Ἀχιλῆα, ἕο μέγ᾽ ἀμείνονα φῶτα, ἠτίμησεν) – ύψιστες αξίες του ομηρικού έπους. Μοιάζει στην πραγματικότητα να επιθυμεί τα λάφυρα των μαχών για τον εαυτό του. Την καλλιπάρηον Χρυσηίδα ή τη Βρισηίδα. Τον χρυσό και τα πλούτη του Ατρείδη.

Ταυτόχρονα, δείχνει να απορρίπτει κάθε αξιοκρατία και κάθε αριστεία. Επιθυμεί να συμπαρασύρει τους πάντες και τα πάντα στη μετριότητά του. Τα πικρόχολα σχόλιά του δεν συνιστούν λόγο νεωτεριστή. Ακούγονται μάλλον σαν μυκηθμός φθόνου. Γελωτοποιός είναι του στρατεύματος (ἀλλ᾽ ὅ τι οἱ εἴσαιτο γελοίϊον Ἀργείοισιν ἔμμεναι)· ο κωμικός που πίσω από το γέλιο κρύβει το σκοτάδι της ταπεινωμένης του ψυχής.

«Ο Αγαμέμνων μπορεί να συμπεριφέρεται συχνά με αλαζονεία και απληστία. Αλλά οι σύγχρονες κοινωνίες σαν να μη βρίσκουν άλλη απάντηση σε τούτο εκτός από τον φθόνο, την αντιλογία και τον χλευασμό του Θερσίτη.»

Ποιοι είναι οι Θερσίτες της δικής μας εποχής; Ποιοι λοιδορούν και αμφισβητούν στον σύγχρονο κόσμο, σαν τον αμετροεπή (φλύαρο) ήρωα του Ομήρου; Όχι πάντως οι Γιακωβίνοι είτε οι Μπολσεβίκοι, που οραματίστηκαν μια καινούργια, διαφορετική κοινωνία. Είναι όσοι μάχονται κάθε αξιοκρατία, κάθε είδους αυθεντία. Και όχι αποκλειστικά πολιτική. Ακόμη και εκείνη της επιστήμης. Την ετυμηγορία λόγου χάριν των ειδικών για την κλιματική αλλαγή. Tην αναγκαιότητα των εμβολίων. Αυτοί που περιφρονούν τον ορθό λόγο, το ίδιο το πνεύμα του Διαφωτισμού, καθώς κι ο ολοκληρωτισμός του μεσοπολέμου. Αυτοί που υποτιμούν την αξία των επιχειρημάτων.

Ένας σύγχρονος Ιταλός, κωμικός κι αυτός, θέσπισε ως κεντρικό σύνθημα του κόμματός του το V: σήμα της νίκης αλλά και Vaffanculo! Συνθηματική φράση που τον θέτει, όπως επισημαίνει εύστοχα άρθρο της γαλλικής Libération[1], στο απυρόβλητο. Τούτη είναι εντέλει η απάντησή του σε όσους τον αμφισβητούν. Σαν σε πιέζουν τα επιχειρήματα του αντιπάλου, η επισήμανση των κατάφωρων αντιφάσεών σου, το Vaffanculo! (Άντε πηδήξου!) λειτουργεί λυτρωτικά. Καμία γνώση, επιστημοσύνη, κατάρτιση, λογιότητα πλέον δεν μετρά. Η μαγική φράση σε αποδεσμεύει από την καταπίεση των εκλεκτών της πολιτικής, της επιστήμης ή του πνεύματος. Μας καθιστά όλους «ίσους».

Μια αντίληψη που απορρίπτει τον Λόγο και πριν ακόμη απ’ τον Διαφωτισμό. Ο οποίος αποτελεί την προϋπόθεση του φιλοσοφικού ή του πολιτικού δια-λόγου. Φαντασθείτε δηλαδή ένα άγνωστο πλατωνικό κείμενο: Ο Σωκράτης επιχειρηματολογώντας στριμώχνει τον συνομιλητή του, κι εκείνος, αντί άλλης απαντήσεως, ξεστομίζει: Βάλλ’ ες κόρακας (Στα τσακίδια!).

Ο Αγαμέμνων μπορεί να συμπεριφέρεται συχνά με αλαζονεία και απληστία. Αλλά οι σύγχρονες κοινωνίες σαν να μη βρίσκουν άλλη απάντηση σε τούτο εκτός από τον φθόνο, την αντιλογία και τον χλευασμό του Θερσίτη.

Ποιος Οδυσσέας θα βρεθεί, ικανός να τον σταματήσει;

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] «Vaffanculo!», Libération 14 Μαῒου 2018

Twitter