«Ποίηση και Ιστορία:
Κ. Π. Καβάφης, “Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες”»
της Ευσταθίας Δήμου
Δεν είναι λίγες οι φορές που η φιλολογική μελέτη και έρευνα επιχείρησε να συνδέσει και να ερμηνεύσει ορισμένα από τα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη με βάση συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και περιστατικά. Αυτό, άλλωστε, επέβαλλε και η ίδια η φύση των καβαφικών συνθέσεων, κυρίως αυτών που θεωρείται ότι ανήκουν στην ιστορική περιοχή της ποίησής του, των ποιημάτων δηλαδή εκείνων που εκκινούν ή αφορμώνται από προγενέστερες ιστορικές περιόδους, συνηθέστερα την ελληνιστική, από τα πρόσωπα, τον βίο και τη δράση τους και που θεωρείται ότι διαμορφώνουν μια ευθεία αναλογία ή αντιστοιχία με τη σύγχρονη της συγγραφής τους ιστορία. Ένα από τα ποιήματα αυτά, που θεωρήθηκε όχι απλώς και μόνο ότι συνδέεται, αλλά στην κυριολεξία, ότι φωτογραφίζει την ιστορική στιγμή και συγκυρία της Μικρασιατικής Καταστροφής, του γεγονότος αυτού που σφράγισε ανεξίτηλα τον ελληνισμό και συνέβη όταν ο Καβάφης ήταν στην ηλικία των 59 ετών, την περίοδο δηλαδή της ωριμότητάς του, είναι το ολιγόστιχο «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες», που παρουσιάζει τη μορφή επιγράμματος και συντίθεται ως τέτοιο: Ανδρείοι σεις που πολεμήσατε και πέσατ’ ευκλεώς·/ τους πανταχού νικήσαντας μη φοβηθέντες./ Άμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος κι ο Κριτόλαος./ Όταν θα θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν,/ «Τέτοιους βγάζει το έθνος μας» θα λένε/ για σας. Έτσι θαυμάσιος θα ’ναι ο έπαινός σας.-// Εγράφη εν Αλεξανδρείας υπό Αχαιού·/ έβδομον έτος Πτολεμαίου, Λαθύρου.
Είναι εύκολη και εύλογη, από την πρώτη κιόλας ανάγνωση, η τοποθέτηση του ποιήματος αυτού μέσα σε ένα πλαίσιο σχολιασμού του γεγονότος, των συνθηκών και των πρωταγωνιστών του, και η θεώρησή του υπό το πρίσμα μιας ευθείας αναφοράς του Αλεξανδρινού στην πτώση και την Καταστροφή που ακολούθησε, στην κατάρρευση του μετώπου παρά τον αγώνα που κατέβαλαν οι Έλληνες στρατιώτες, λαμβάνοντας υπόψη, πέρα από τη γενναιότητα των τελευταίων, τη στάση των ηγετών που αποδείχθηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, ανίκανοι ή αδύναμοι να εμπνευστούν, να καθοδηγήσουν και να εξασφαλίσουν τη νίκη. Αυτή μάλιστα υπήρξε, σε γενικές γραμμές, η υποδοχή ή η ερμηνεία του συγκεκριμένου ποιήματος που θεωρήθηκε ότι εκφράζει στην εντέλεια τη συν-πάθεια του ποιητή σε όσους αγωνίστηκαν και την πρόθεσή του να συνθέσει μια υμνητική ποιητική αναφορά στο πρόσωπό τους πάνω στον τύπο των επιγραμματικών ποιητικών διατυπώσεων με τις οποίες οι ποιητές διαχρονικά επιχειρούσαν να αποτίσουν φόρο τιμής στους ήρωες και αγωνιστές. Πρόκειται για μια απολύτως ταιριαστή και βολική ερμηνεία και ενατένιση, που καθοδηγείται και υπαγορεύεται τόσο από τον χρονολογικό δείκτη «1922» που συνοδεύει το ποίημα, όσο και από τον αντικατοπτρισμό ανάμεσα στο γεγονός που περιγράφεται και στο γεγονός που συνέβη, ανάμεσα στα πρόσωπα που αναφέρονται και στα πρόσωπα που ενεπλάκησαν στα ιστορικά γεγονότα ως πρωταγωνιστές επώνυμοι ή ανώνυμοι, στρατιωτικοί ηγέτες και απλοί στρατιώτες. Αυτή όμως η θεώρηση του ποιήματος ως εμπνευσμένου από το τραγικό γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής ανατρέπεται εντελώς από ένα δεδομένο που διαμορφώνει άλλες προσδοκίες, άλλες σημάνσεις και ερμηνείες. Γιατί αν ανατρέξει κανείς στον χειρόγραφο χρονολογικό πίνακα των ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη θα διαπιστώσει, με μεγάλη είναι η αλήθεια έκπληξη, ότι το ποίημα αυτό που αόριστα αναφέρεται και θεωρείται πως γράφτηκε το 1922, στην πραγματικότητα δεν συνετέθη μετά τον Αύγουστο του έτους αυτού, οπότε και τοποθετείται το γεγονός, αλλά αρκετούς μήνες πριν και, συγκεκριμένα, τον Φεβρουάριο του 1922, τότε που γράφτηκε και το ποίημα «Προς τον Αντίοχον Επιφανή». Από τον Φεβρουάριο εκείνο μέχρι και τον Ιανουάριο του έτους 1923 ο Καβάφης δεν γράφει κανένα άλλο ποίημα, όπως τουλάχιστον μπορεί να συμπεράνει κανείς ανατρέχοντας στον σχετικό κατάλογο, στοιχείο που μπορεί ακόμα και να εγείρει την υποψία ή την υπόθεση ότι ο ποιητής μπορεί και να ανέκοψε ή να ανέστειλε τη δημιουργική του δραστηριότητα λόγω ακριβώς του μεγέθους της Καταστροφής και του τρόπου με τον οποίο αυτή άλλαξε τον κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό χάρτη του ελληνισμού, παγώνοντας ταυτόχρονα τη δημιουργική έμπνευση και πράξη των ποιητών.
Το βέβαιο, ωστόσο, είναι ότι το ποίημα του Καβάφη που τόσο εύκολα συνδέθηκε με το Μικρασιατικό γράφτηκε πολύ πριν από το οριακό αυτό γεγονός και, πάνω σε αυτή τη βάση, είναι δυνατό να διαμορφωθεί μια νέα ερμηνευτική προσέγγιση, η οποία μπορεί να εξακτινωθεί σε μια σειρά από κατευθύνσεις και εκδοχές. Μπορεί, δηλαδή, κανείς να υποστηρίζει ότι ο ποιητής διαισθανόμενος την επερχόμενη συνθήκη και αφήνοντας την έμπνευσή του να καθοδηγηθεί από τη διαίσθηση αυτή, έγραψε το ποίημα προλαβαίνοντας τα γεγονότα και επιβεβαιώνοντας ουσιαστικά το παραδοξολόγημα ότι υπάρχουν φορές που η ζωή μιμείται την τέχνη. Μπορεί όμως η δημιουργία αυτή να μην υπαγορεύτηκε μόνο από τη διαίσθηση, αλλά και από την ίδια την πραγματικότητα της εποχής, που έμοιαζε βαθιά ποτισμένη από τις φήμες περί υποχώρησης και κατάρρευσης του μετώπου, φήμες οι οποίες ήταν τόσο έντονες και εκτεταμένες, ώστε ήταν μάλλον αδύνατον να μην έχουν υποπέσει στην αντίληψη του συνόλου του ελληνισμού, επομένως και του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Γιατί, πράγματι, ήταν τέτοια η ένταση της αναμονής, τέτοια η αίσθηση της επερχόμενης καταστροφής, που κανένας ευαίσθητος δέκτης δεν θα μπορούσε να αγνοήσει ή να παρακάμψει. Η ερμηνευτική αυτή θεώρηση και οπτική ενισχύεται και διευρύνεται σημαντικά από την κατίσχυση και την κυριαρχία του εξακολουθητικού μέλλοντα με τον οποίο τεχνουργείται η εντύπωση της προσμονής και μιας επανάληψης εις το διηνεκές, μέσα στον χρόνο και μέσα στον τόπο ή, μάλλον, μέσα στο ά-χρονο και το ά-τοπο, μια επανάληψη που έρχεται σε αντίθεση με τον αόριστο χρόνο που καταλαμβάνει την ίδια έκταση, αν προσδιοριστεί στους ρηματικούς τύπους στους οποίους εφαρμόζεται, και που αναφέρεται στη θυσία, ηρωική, οριακή και τελεσίδικη. Πρόκειται ουσιαστικά για μια ποιητική μεθόδευση που προτείνει και προκρίνει τον έπαινο εκ των υστέρων και προκαταβολικά ταυτόχρονα, μέσα σε ένα χρονικό σχήμα που εμπλέκει το παρελθόν και το παρόν σε ένα ενιαίο σύνολο και για μια επικύρωση της οικουμενικής ματιάς του ποιητή όχι μόνο σε επίπεδο χώρου, αλλά και σε επίπεδο χρόνου, σε μια σύνολη και συνολική ματιά του πάνω στο ιστορικό γίγνεσθαι που σφραγίζεται από το τριπλό σχήμα της ανθρώπινης ανικανότητας, της ανθρώπινης θυσίας και της μνημείωσης των δύο αυτών πτυχών μέσα στην ποίηση σε μια σχέση αιτίας-αποτελέσματος ή, γιατί όχι, δύο ανεξάρτητων δεδομένων, καθένα από τα οποία διεκδικεί τον χώρο και την πραγμάτωσή του.
Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι το καβαφικό αυτό ποίημα δεν περιγράφει, αλλά προδιαγράφει την Καταστροφή, παρόλο που δεν πλάθεται, ούτε τεχνουργείται υπό το βάρος της βιωμένης γνώσης των όσων συνέβησαν, παρόλο που δεν απορρέει ως απόηχος των γεγονότων, καταδεικνύει τη δύναμη και τη δυναμική της τέχνης να εμπνέεται και να προσδιορίζει το γενικό πλαίσιο των εξελίξεων, την επαναλαμβανόμενη στην ιστορία ανθρώπινη τραγωδία, το επανερχόμενο κατά διαστήματα και κατά καιρούς σχήμα του άδικου θανάτου ως αποτέλεσμα και απόρροια λάθος χειρισμών και εκτιμήσεων. Πάνω απ’ όλα όμως επιβεβαιώνει αυτό που πρώτος ο Αριστοτέλης είχε επισημάνει για την ποίηση ως καθολικότερη, «φιλοσοφώτερη», επομένως και σπουδαιότερη της ιστορίας, από τη στιγμή που ασχολείται με το γενικό, επαναλαμβανόμενο πλαίσιο και όχι τις επιμέρους εφαρμογές του, διαμορφώνοντας με τον τρόπο αυτόν μια πρόταση για τον τρόπο και τη μέθοδο με την οποία θα πρέπει να αποτιμηθεί το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής η οποία, εν τέλει, υπήρξε ένα ακόμη κεφάλαιο, μια μικρογραφία ή μεγαλογραφία αντίστοιχα, παρόμοιων γεγονότων από τα οποία είναι γεμάτη, κατάστικτη θα έλεγε κανείς, η ανθρώπινη ιστορία.
Ευσταθία Δήμου, φιλόλογος και συγγραφέας
