«Η συμβολή της τρίτης ηλικίας σε βιβλία για νέους
με θέμα τις χαμένες πατρίδες»
του Γιάννη Σ. Παπαδάτου
Σχετικά με το μυθιστόρημα, υπάρχουν γεγονότα και καταστάσεις που δημιουργούνται, σύμφωνα με τον Γενετικό Δομισμό του L. Goldmann, από τους φανταστικούς κόσμους του/της συγγραφέα, οι οποίοι διέπουν την ομολογία των δομών του κόσμου του έργου του/της με τις νοητικές δομές ορισμένων κοινωνικών ομάδων. Η συγκεκριμένη θέση, που αποδεικνύει και τη σημαντικότητα ενός λογοτεχνήματος, έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται μορφές που μεταφράζουν τη συλλογιστική και πρακτική ενός βιωμένου κόσμου, ο οποίος παράγει «μηνύματα» αποδεκτά σχεδόν σε καθολικό βαθμό, προπάντων αν αυτά τα μηνύματα εδράζονται σε τραγικά γεγονότα. Η Μικρασιατική Καταστροφή, ένα μέγιστο τραύμα της νεότερης ελληνικής ιστορίας, έχει επηρεάσει, σε μεγάλο βαθμό, την κοινωνική και πολιτισμική ζωή της Ελλάδας. Οι πρόσφυγες που μετοίκησαν, διαμόρφωσαν ανάλογα και την πορεία του πολιτισμού σε όλα τα επίπεδα και σε αυτό της λογοτεχνίας. Ήδη μια πλειάδα λογοτεχνών και στη λογοτεχνία για νέους, που έλκουν την καταγωγή τους από –και όχι μόνο– τη Μικρασία, έχουν καταθέσει σημαντικά έργα με θέμα την προσφυγιά.
Με αφορμή, λοιπόν, τη Μικρασιατική Καταστροφή, θα αναφερθώ στο θέμα της τρίτης ηλικίας και στη συμβολή της, στα μηνύματα που μεταδίδουν στις νεότερες ηλικίες οι δύο γιαγιάδες στο διαπολιτισμικό μυθιστόρημα της Έλσας Χίου Η νενέ η Σμυρνιά (Καστανιώτης, 1993) και στο σπονδυλωτό βιβλίο με βιογραφικά στοιχεία της Φωτεινής Στεφανίδη Τζιέρι μου. 1922 (Καλειδοσκόπιο, 2022) και ο παππούς στο ιστορικό μυθιστόρημα της Τζέμης Τασάκου Το σεντούκι με τα αμύθητα σεντέφια (Μεταίχμιο, 2022). Σχετικά με το βιβλίο της Στεφανίδη, ο Lejeune σημειώνει για τη βιογραφία ότι ένας επαρκής ή και δύσπιστος αναγνώστης μπορεί ένα παρόμοιο κείμενο να το θεωρήσει καθαρά μυθοπλαστικό «αμφιβάλλοντας» για την ταύτιση συγγραφέα και ήρωα ή και αφηγητή.
Η τρίτη ηλικία θεωρείται ότι είναι αποκομμένη από την οικονομική δραστηριότητα μιας κοινωνίας, με τα συνήθη στερεότυπα που αναφέρονται κυρίως στην υγεία, την κόπωση κ.ά., όχι όμως και από τη στερεότυπη αποστολή της σημαντικής βοήθειας που προσφέρει στο πλαίσιο της συμβουλευτικής της αποστολής σε μια οικογένεια. Γενικά στη λογοτεχνία υπάρχουν ηλικιωμένοι ως κεντρικά ή περιφερειακά πρόσωπα, που χαρακτηρίζονται, μάλλον αντιφατικά, από συντηρητικότητα, δύναμη ή αδυναμία, δοτικότητα, σοφία, άσκοπη νοσταλγία κ.λπ. Όμως στα βιβλία της λογοτεχνίας για παιδιά και για εφήβους, συνήθως οι ηλικιωμένοι παππούδες και οι ηλικιωμένες γιαγιάδες είναι πρόσωπα φιλικά, ενεργητικά, συμβουλευτικά, ενίοτε συμμετέχουν στην οικονομική δραστηριότητα, είναι καλοκάγαθα, έχουν χιούμορ και προπάντων είναι αφηγητές και αφηγήτριες λαϊκών παραμυθιών. Ιδιαίτερα κατέχουν ένα μεγάλο μέρος της μετάγγισης παραδοσιακών πολιτισμικών στοιχείων στις νεότερες γενιές. Στα βιβλία που προαναφέραμε αποτελούν σημαντικούς φορείς της διατήρησης και συνέχειας κοινωνικών στοιχείων και πολιτισμικών δεδομένων.
Στο μυθιστόρημα της Έλσας Χίου, ο Αργύρης ταξιδεύει στη Μικρασία, στα μέρη όπου έζησε η νενέ του, για ν’ ανακαλύψει τις ρίζες του, τον βαθιά ανθρώπινο κόσμο όπως του τον περιέγραφε, που στο μυαλό του είχε πάρει μυθικές διαστάσεις. Το πνεύμα της έχει ενσωματωθεί στην πρακτική των μυθιστορηματικών ηρώων. Η νενέ πέρασε στα εγγόνια της τη συναίσθηση της ρίζας μέσα από την κατανόηση των διαφορετικών πολιτισμών. Ο Αργύρης διαπιστώνει ότι συνάντησε ακριβώς ό,τι του ιστορούσε η νενέ, ό,τι η ίδια αντιπροσώπευε. Ψηλάφισε μια παράδοση, της καθημερινότητας αλλά και της συνέχειας με ανεξίτηλα τα κοινωνικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά στοιχεία, τα οποία ζούσαν στην κατακτημένη περιοχή της Σμύρνης και που η αρχή τους χανόταν στο βάθος της αρχαίας Ιωνίας. Συνάντησε ανθρώπους απλούς, που σε τίποτε δεν διέφεραν από τους γνωστούς του, οι οποίοι σεβάστηκαν αυτή την παράδοση. Είδε εικόνες ενός αλησμόνητου πολιτισμού, που και μόνο σαν μνήμη είναι ικανός να δίνει συνέχεια και να ενώνει διαφορετικές παραδόσεις και νοοτροπίες πέρα από σύνορα και τεχνητές διαιρέσεις.
Μεταξύ δεκατριών αφηγήσεων στο βραχύ σπονδυλωτό μυθιστόρημα της Φωτεινής Στεφανίδη, η γιαγιά, μέσα από βιωμένα περιστατικά και συνθήκες, εξιστορεί στην εγγονή της χαρακτηριστικά στιγμιότυπα που συνέβησαν πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, κατά τη διάρκειά της και στη συνέχεια, όταν οι πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα. Το ευρηματικό φαγητό της γιαγιάς, η οποία δημιουργεί με τα ελάχιστα, αποτελεί ένα διάλειμμα ανάμεσα σε χαρούμενα αλλά και θλιβερά γεγονότα της διαμονής της στη Μικρασία. Οι μνήμες της και η διεισδυτική της απεικόνιση της πραγματικότητας περιγράφουν τη δραματική όσο και περιπετειώδη ζωή της οικογένειάς της εν μέσω της τραγικότητας των γεγονότων αλλά, προπάντων, αναδύεται το αγαθό πνεύμα των ανθρώπων που οικοδομούσαν ουσιαστικές ανθρώπινες στάσεις ζωής. Η συγγραφέας ολοκληρώνει τον χαρακτήρα μιας γιαγιάς θυμόσοφης, θεματοφύλακα της παράδοσης, ευρηματικής, αεικίνητης, ρεαλίστριας, άτυπης εκπροσώπου του κοινωνικού και πολιτισμικού θαύματος που μετέφερε ο ελληνισμός της Μικρασίας στην Ελλάδα.
Ο εκ των πρωταγωνιστών παππούς στο μυθιστόρημα της Τζέμης Τασάκου είναι συνεχώς πλάι στην Κλειώ, την εγγονή του, η οποία τον έχει πρότυπο. Της μεταλαμπαδεύει την ελληνική ιστορία μέσα από την ποίηση των ομηρικών επών, τις ιστορίες του Ηρόδοτου, τα παραμύθια και τους μύθους, και την ενημερώνει για τη δυστοπική κατάσταση εκείνων των ημερών του 1922 και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας με αλληγορικές συμβουλές και φιλοσοφικού ύφους παραινέσεις. Μάλιστα, για να την κρατά σε πνευματική εγρήγορση, έχει κρυμμένο σε ένα σεντούκι «σεντέφια» προκειμένου, όταν εκείνη κρίνει, να το ανοίξει. Κι όταν πραγματοποιεί την επιθυμία του παππού, ανακαλύπτει ότι το σεντούκι έχει στο βάθος του τα ομηρικά έπη και άλλα βιβλία αρχαίων συγγραφέων. Κι η Κλειώ σαν θυμητάρι πολιτισμικής μνήμης μετέφερε στην Ελλάδα το κλειδί εκείνου του σεντουκιού κρατώντας, ως συμπαράσταση και ενθάρρυνση στις δυσκολίες που αντιμετώπισε, άσβηστη την πνευματική παρακαταθήκη του παππού.
Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια των συγκεκριμένων βιβλίων ανταποκρίνονται ουσιαστικά στο νόημά τους. Η αποκτηθείσα εμπειρία τους ταυτίζεται με τα βιώματα που περιγράφονται στα κείμενα μέσα από την κατάδυση της μνήμης στην αυθεντικότητα της παράδοσης. Επιπλέον, και στα τρία βιβλία οι δυο γιαγιάδες και ο παππούς τονίζουν τις καλές σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων πριν από την Καταστροφή, στέλνοντας στον αναγνώστη διαπολιτισμικά μηνύματα που ενυπάρχουν στον απλό λαό, ο οποίος, πάνω από εθνικισμούς, επιθυμεί να ζει ειρηνικά, σε αντίθεση με τις ενέργειες των ισχυρών και της εμπλοκής τους στις σχέσεις των δύο λαών. Θα έλεγα ότι η σημαίνουσα δομή και των τριών βιβλίων είναι η γενέθλια δύναμη του ανθρώπου να αναδύεται μέσα από δραματικές στιγμές και η κοσμοθεωρία τους η επικράτηση της ιστορικής μνήμης, στοιχεία που είναι απαραίτητα για τη συνέχεια του έθνους.
Αναφέρθηκα σε βιβλία των οποίων το περιεχόμενο, σχετικό με την παιδαγωγική, μεταλαμπαδευτική και συνάμα προωθητική δυναμική της παράδοσης, κινήθηκε πάνω στον άξονα της ιστορίας, με κρατούσες έννοιες την ιστορική-παραδοσιακή γνώση και μνήμη που διαφύλαξαν, για τις νεαρές ηλικίες, οι γιαγιάδες και ο παππούς, μαζί με τη διαπολιτισμική αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Από εδώ εξάγονται και τα μηνύματα που αναφέρθηκαν στην αρχή. Οι καταθέσεις και οι πρακτικές και των τριών προσώπων περιγράφουν ανάγλυφα τη δραματική όσο και περιπετειώδη ζωή του μικρασιατικού ελληνισμού αλλά, προπάντων, κρατούν και προσφέρουν με πίστη και όραμα το πνεύμα και τη μνήμη των χαμένων πατρίδων.
Γιάννης Σ. Παπαδάτος, αν. καθηγητής Παν/μίου Αιγαίου, κριτικός βιβλίου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
– Αργυρίου, Αλ. «Αποδόσεις της ιστορικής εμπειρίας». Στο: Ιστορική πραγματικότητα και Νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995). Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1997, σσ. 59-79.– Goldmann, L. Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος, Μετ. Ε. Βέλτσου – Π. Ρυλμόν. Πλέθρον, 1979.
– Καλύβας, Ν. Στ. Καταστροφές και Θρίαμβοι. Αθήνα: Παπαδόπουλος, 2022.
– Lejeune, P. (1989). On Autobiography. Transl. K. Leary. University of Minnesota Press, 1989.
– Μουσούρου, Μ. Λ. Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία των Ηλικιών και των Γενεών. Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, 2005.
– Rosenblatt, L.M. Literature as Exploration. Modern Language Association, 1983.
