«Η Θεσσαλονίκη των προσφύγων»

της Χρυσούλας Πατεράκη

Ο Γιώργος Ιωάννου γεννιέται στη Θεσσαλονίκη στις 20 Νοεμβρίου 1927. Ένα μωσαϊκό ανθρώπων και πολιτισμών συνθέτουν τη φυσιογνωμία της πόλης, με πιο σημαντική την παρουσία των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, η άφιξη των οποίων δίνει έναν ιδιαίτερο τόνο στην εικόνα της. Σε οικογένεια προσφύγων από την Ανατολική Θράκη ανήκει και ο ίδιος. Το συναίσθημα του πρόσφυγα τον διακατέχει και διαπερνά το έργο του.

Ο Ιωάννου θα ταυτιστεί με τη Θεσσαλονίκη. Εκεί ακουμπούν τα βιώματα και η έμπνευσή του. Επισημαίνει το κοσμοπολίτικο χρώμα της, που οφείλεται στην ιδιαιτερότητα των κατοίκων της, κυρίως των προσφύγων (Σπήλιας, 1993). Η Θεσσαλονίκη του Ιωάννου είναι πρωταρχικά μια πόλη της μνήμης, η πόλη της αναζήτησης του «χαμένου χρόνου» (Χουζούρη, 1995). Με αναφορές σε σύγχρονα προβλήματα και ιστορικές αναφορές, ξεπερνά την ενότητα τόπου και χρόνου. Υπαινίσσεται, ειρωνεύεται, συμπάσχει με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, αναζητά τη χαμένη ταυτότητα (Χλωπτσιούδης, 2014). Η Θεσσαλονίκη δίνεται όχι μόνο ως ο συγκεκριμένος ιστορικός χώρος με τα μνημεία, τις γειτονιές, τους δρόμους, την ιδιαιτερότητα των κατοίκων, ιδίως των προσφύγων, το ανατολίτικο χρώμα, αλλά και ως βιωμένος χώρος στον οποίο έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια, στις εμπειρίες των οποίων συχνά επιστρέφει με τη μνήμη (Μάντης, 2010).

Στη Θεσσαλονίκη εκτυλίσσεται και η υπόθεση των τεσσάρων πεζογραφημάτων στα οποία ξετυλίγει τις σκέψεις και εκφράζει τα συναισθήματά του για τους πρόσφυγες: «Μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς», «Στου Κεμάλ το σπίτι», «Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα», Η πρωτεύουσα των προσφύγων.

«Μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς», Για ένα φιλότιμο (1964)

Η Θεσσαλονίκη με τους προσφυγικούς συνοικισμούς δημιουργεί συναισθήματα ιδιαίτερα για ένα θέμα που παραμένει επίκαιρο και σήμερα, την προσφυγιά, τις δυσκολίες και τη μοναξιά που αυτή συνεπάγεται. Η αφόρμηση για να ξετυλιχθεί η σκέψη του συγγραφέα και συνειρμικά να οδηγηθεί στον κόσμο των προσφύγων ένα καφενείο και η συνήθειά του να το επισκέπτεται…

ΣΤΕΚΟΜΑΙ και κοιτάζω τα παιδιά· παίζουνε μπάλα. Κάθομαι στο ορισμένο καφενείο· σε λίγο θα σχολάσουν και θ’ αρχίσουν να καταφτάνουν οι μεγάλοι. Κουρασμένοι απ’ τη δουλειά, είναι πολύ πιο αληθινοί. Οι περισσότεροι γεννήθηκαν εδώ σ’ αυτή την πόλη, όπως κι εγώ. Κι όμως διατηρούν πιο καθαρά τα χαρακτηριστικά της ράτσας τους και την ψυχή τους, από μας τους διεσπαρμένους.

Αναφέρεται στους Πόντιους, τους Καραμανλήδες, τους Καυκάσιους, τους Μικρασιάτες, τους Κωνσταντινουπολίτες και τους Θρακιώτες… και καυχιέται για την ικανότητά του να τους ξεχωρίζει μέσα στο πλήθος.

Η αλήθεια πάντως είναι πως στο ζήτημα της αναγνωρίσεως έχω φοβερά εξασκηθεί. Όπου κι αν είμαι, τον Πόντιο, ας πούμε, τον διακρίνω από μακριά· κι από μια γραμμή του κορμιού του μονάχα. […] Σπανίως να πέσω έξω. […] Το ίδιο και με τους Καραμανλήδες, τους Καυκάσιους, τους Μικρασιάτες απ’ τις ακτές, τους άλλους απ’ τα βάθη, τους Κωνσταντινουπολίτες […] Οι Θρακιώτες όμως έρχονται πιο καστανοί· ξανθοί πολλές φορές, κι ευκολότερα μπερδεύονται με πρόσφυγες από μέρη άλλα.

Η διαδικασία της αναγνώρισης τον πλημμυρίζει συγκίνηση. Θεωρεί ότι πατρίδα δεν είναι υποχρεωτικά ο τόπος όπου γεννιέται και μεγαλώνει κανείς, ή έστω η χώρα όπου ζει ως πολίτης, αλλά ο τόπος όπου απλώνονται βαθιά οι ρίζες των προγόνων του. Και σε μια κατάθεση ψυχής γράφει:

Κι όμως πόση συγκίνηση έχει να κοιτάζεις ή να συζητάς στα καφενεία και να διαισθάνεσαι τη δική σου ή μια άλλη πανάρχαια ράτσα. Ακούς εκείνες τις φωνές με τη ζεστή προφορά και σου ’ρχεται ν’ αγαλλιάσεις. Ονόματα από σβησμένους τάχα λαούς και χώρες δειλιάζουν μέσα στο νου· μεθώ μονάχα και που τα λέω από μέσα μου […] Χαίρομαι να κοιτάζω τις αδρές και τίμιες φυσιογνωμίες τους, κι ανατριχιάζω βαθιά, όταν σκέφτομαι πως αυτός που μου μιλά είναι δικός μου άνθρωπος, της φυλής μου. Κάτι σα ζεστό κύμα με σκεπάζει ξαφνικά, θαρρείς και γύρισα επιτέλους στην πατρίδα. Δεν έχει σημασία που δε γνώρισα ποτέ αυτή την πατρίδα ή που δε γεννήθηκα καν εκεί.
[…]
Γυρνώ μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς με δυνατή ευχαρίστηση. Θράκες, Χετταίοι, Φρύγες, όμορφοι Λυδοί, πάλι, θαρρείς, ανθούν ανάμεσά μας. Οι ίδιοι δεν ξέρουν βέβαια αυτά τα ονόματα· για μένα όμως είναι φορτωμένα μυστήριο και αγάπη.

Σε αντίθεση με τους προσφυγικούς συνοικισμούς,η μεγαλούπολη τον πνίγει και η αίσθηση της μοναξιάς τον κυριεύει. Κλείνει με παράπονο και ζήλια:

Γι’ αυτό ζηλεύω αυτούς που βρίσκονται στον τόπο τους, στα χωράφια τους, στους συγγενείς τους, στα πατρογονικά τους. Τουλάχιστον, ας ήμουν σ’ ένα προσφυγικό συνοικισμό με ανθρώπους της ράτσας μου τριγύρω.

«Στου Κεμάλ το σπίτι», Η μόνη κληρονομιά (1974)

Τρεις μυστηριώδεις επισκέψεις σ’ ένα σπίτι κοντά σ’ εκείνο του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη από μια αινιγματική γυναικεία μορφή –τουρκικής καταγωγής– δίνουν την ευκαιρία στον αφηγητή να εξετάσει με συγκίνηση και νοσταλγική διάθεση τις ανθρώπινες σχέσεις όταν αυτές δοκιμάζονται από τις εθνικές διαφορές.

1η επίσκεψη (1936):

Την πρώτη φορά που είχε καθίσει η άγνωστη γυναίκα στο κατώφλι μας, δε σκεφτήκαμε να της προσφέρουμε μούρα, όμως σε λίγο μας ζήτησε η ίδια […] Έφαγε μερικά και τα υπόλοιπα τα έβαλε σ’ ένα χαρτί και έφυγε καταχαρούμενη.

2η επίσκεψη (1938):

Τη δεύτερη φορά, θα ήταν κατά το τριάντα οχτώ, […] δεν έβαλε μούρα στο χαρτί. Κάθισε και τα έφαγε ένα ένα στο κατώφλι.

3η επίσκεψη (1939):

Η γυναίκα ξαναφάνηκε και τον επόμενο χρόνο, λίγο πριν απ’ τον πόλεμο.

Οι υποψίες για την ταυτότητά της δεν αργούν να εμφανιστούν. Και όταν αυτή αποκαλύπτεται, η ταραχή και η εχθρότητα για τους Τούρκους έχουν ως αντικείμενο αναφοράς πλέον την ίδια.

Δε μας έφτανε που είχαμε δίπλα μας του Κεμάλ το σπίτι, σα μια διαρκή υπενθύμιση της καταστροφής, θα είχαμε τώρα και τους Τούρκους να μπερδουκλώνονται πάλι στα πόδια μας;

Ωστόσο, το κοινό δράμα του ξεριζωμού, ο πόνος της προσφυγιάς, η λαχτάρα για τις χαμένες πατρίδες, ζεσταίνει την καρδιά τους. Η ανταλλαγή των πληθυσμών δημιούργησε πρόσφυγες και στις δύο πλευρές. Έτσι, η ατομική μνήμη μετατρέπεται σε συλλογική.

Η καρδιά μας ζεστάθηκε κάπως από συμπάθεια κι ελπίδα. Είχαμε κι εμείς αφήσει σπίτια κι αμπελοχώραφα εκεί κάτω.

4η επίσκεψη (1944-45):

Η τουρκάλα ξαναφάνηκε λίγο μετά τον πόλεμο. […] Ο πρώτος που την είδε, ήρθε μέσα και φώναξε: «η τουρκάλα!» Βγήκαμε στα παράθυρα και την κοιτάζαμε με συγκίνηση. Παραλίγο να την καλέσουμε απάνω στο σπίτι, τόσο μας είχε μαλακώσει την καρδιά η επίμονη νοσταλγία της. Όμως αυτή κοίταζε ακίνητη την κατάγυμνη αυλή και το έρημο σπίτι

στο οποίο

καθόταν ένας μπέης, που είχε μια κόρη σαν τα κρύα τα νερά. Κυλιόταν κάτω, όταν φεύγανε, φιλούσε το κατώφλι. Τέτοιο σπαραγμό δεν ματαείδα.

«Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα», Η σαρκοφάγος (1971)

Στο πεζογράφημα, το εικόνισμα μετατρέπεται από θρησκευτικό σύμβολο σε σύμβολο μνήμης· η λατρεία του φέρνει σε επαφή τους πρόσφυγες με τους προγόνους τους και τους προσφέρει παρηγορητική στήριξη. Αποτελεί μέρος της πολιτισμικής τους κληρονομιάς και σημείο αναφοράς. Ο Ιωάννου αφηγείται τις δύσκολες συνθήκες υπό τις οποίες έφτασε η εικόνα από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα και το δράμα των προσφύγων: Χάσαμε τα σπίτια μας, τα παλάτια μας, κι ήρθαμε εδώ να παλεύουμε με τους σκληροτράχηλους ντόπιους, που αμέσως μας όρμηξαν.

Λόγια πάντα επίκαιρα, καθώς η προσφυγιά εξακολουθεί να υφίσταται. Για να προσθέσει: Στη Σαλονίκη τους πιο πολλούς τους στρίμωξαν στην Αχειροποίητο ή εκεί γύρω.

Ο αφηγητής παρουσιάζει την προσωπική του σχέση με την εικόνα της Παναγίας, εκφράζει τη θρησκευτικότητά του με έναν μάλλον ιδιότυπο τρόπο, πικροχαμογελά  για την κοινή κατάντια τους, για να διαπιστώσει με απαισιοδοξία ότι: Η προσφυγιά κι αυτηνής κι η δική μας ούτε έληξε ούτε πρόκειται να λήξει.

Η πρωτεύουσα των προσφύγων (1984)

Πρόκειται για την τελευταία συλλογή του Ιωάννου. Ο τίτλος, χαρακτηριστικός της πεποίθησής του για τον κυρίαρχο ρόλο του προσφυγικού στοιχείου στη διαμόρφωση της εικόνας της Θεσσαλονίκης. Πρωταγωνίστρια, λοιπόν, η Θεσσαλονίκη και η ατμοσφαιρική εικόνα της. Ο συγγραφέας περπατά στην ομίχλη, στους δρόμους, στις φτωχογειτονιές, παρατηρεί συμπεριφορές και σημειώνει:

Ομολογώ ότι κατέχομαι από το σύμπλεγμα του ιδιοκτήτη αυτής της πόλης ή του ιδιοκτήτη της ιδέας αυτής της πόλης και αυτό πιστεύω μου δίνει τη δύναμη, και το δικαίωμα ίσως, να φέρομαι με άνεση απέναντι σ’ αυτήν. Μιλώ σκληρά, μιλώ επικριτικά, μιλώ με παροξυσμό και πάθος για τη Θεσσαλονίκη.

Αναδεικνύει το βυζαντινό στοιχείο της πόλης και τις εκκλησίες, πολλές από τις οποίες το 1922 αποτέλεσαν το καταφύγιο των προσφύγων. Γράφει χαρακτηριστικά:

Οι πρόσφυγες έχουν αρχίσει να συρρέουν σ’ αυτή την ευλογημένη πόλη σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωσή της. Από το 1914 αρχίζουν να έρχονται. Και μέσα σε μια δεκαετία από τότε απαρτίζεται το μέγα και πολυποίκιλο προσφυγικό πλήρωμα και η Θεσσαλονίκη ξεκινάει.

[…] Σήμερα κανείς δεν λέει ότι είναι «πρόσφυγας», αλλά ίσως λέει, εάν ερωτηθεί με επιμονή, ότι είναι «προσφυγικής καταγωγής». Κι αυτό, όχι γιατί έχουν ξεχάσει ή δεν ξέρουν τις προγονικές κοιτίδες, […] αλλά γιατί νιώθουν εντόπιοι, πολύ δεμένοι πια μ’ αυτόν τον τόπο, ο οποίος από κάθε άποψη έχει περιέλθει στα χέρια τους. Και έχει περιέλθει εξαιτίας της εργατικότητας και της καρτερικότητάς των.

Λοιπόν, σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων αυτής της πολιτείας είναι ψυχή τε και σώματι «Θεσσαλονικείς». Προσφυγικής καταγωγής Θεσσαλονικείς. Και αγαπούν αυτή την πόλη όσο και τις πατρίδες των προγόνων τους.

Όπως την ήξερε καλά και την αγαπούσε και ο Ιωάννου.

Τριάντα επτά χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Ιωάννου παραμένει ένας σύγχρονος συγγραφέας που μας καλεί να τον γνωρίσουμε. Και αξίζει να το επιχειρήσουμε, αφού όπως σημειώνει η Χουζούρη, δεν είναι μόνον η γοητευτική νεωτερική του γραφή, είναι κυρίως τα συναισθήματα που ξεπηδούν από τα υποβλητικά πεζογραφήματά του, με τα οποία μπορεί να συναντηθεί ο σημερινός αναγνώστης, είναι τα ερωτηματικά και οι προβληματισμοί του σχετικά με την ξενότητα, την ταυτότητα, τους κοινωνικούς αποκλεισμούς, τη σεξουαλικότητα, το αναφαίρετο τελικά δικαίωμα του ανθρώπου να είναι ο εαυτός του.

Χρυσούλα Πατεράκη, φιλόλογος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Twitter