«Η επιρροή της Μικρασιατικής Καταστροφής στη Γενιά του ’30:
πώς επηρέασε το κλίμα της ήττας τη λογοτεχνική παραγωγή»

της Λεύκης Σαραντινού

Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί ένα από τα κυριότερα ορόσημα στην ιστορική πορεία του ελληνισμού και, συγχρόνως, ένα γεγονός το οποίο επέδρασε καταλυτικά σε πολλούς τομείς της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής, αλλά και της πολιτισμικής ζωής του τόπου μας. Δεν θα μπορούσε, επομένως, να μην έχει η ήττα του 1922 καθοριστική επιρροή και στη λογοτεχνική παραγωγή του τότε ελληνικού βασιλείου, και ιδίως στη λογοτεχνική γενιά του ’30. Αυτήν ακριβώς την επιρροή θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε στο παρόν άρθρο. Οφείλουμε όμως, πρώτ’ απ’ όλα, να εξηγήσουμε τι ακριβώς περιλαμβάνει ο όρος «Γενιά του ’30» στη λογοτεχνία.

Ο όρος «Γενιά του ’30» κατά κοινή παραδοχή αποδίδεται στον λογοτέχνη Γεώργιο Θεοτοκά (1905-1966), ο οποίος τον πρωτοχρησιμοποίησε το 1937 σε ένα άρθρο του στο γαλλικό περιοδικό Europe. Βέβαια, ο λογοτέχνης ήδη από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας έτεινε να προσδιορίζει τον εαυτό του και τους νεωτεριστές συναδέλφους του με χαρακτηρισμούς όπως «η γενιά μας» και να κατατάσσει τους συγκεκριμένους λογοτέχνες της εποχής του σε ένα νέο και ευδιάκριτο σύνολο.

Εν συνεχεία, η γενιά των ρηξικέλευθων αυτών πεζογράφων και ποιητών, η οποία εξέδιδε από το 1935 έως το 1944 το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα, έτεινε να αυτοπροσδιορίζεται με τον όρο αυτόν. Έτσι καθιερώθηκε ο όρος «Γενιά του ’30» στην Ιστορία της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας. Σε αυτόν συμπεριλαμβάνονται συνήθως οι ακόλουθοι πεζογράφοι και ποιητές: Θανάσης Πετσάλης, Γιώργος Κατσίμπαλης, Φώτης Κόντογλου, Θράσος Καστανάκης, Παντελής Πρεβελάκης, Στρατής Μυριβήλης, Άγγελος Τερζάκης, Ανδρέας Καραντώνης, Στέλιος Ξεφλούδας, Κοσμάς Πολίτης, Γεώργιος Θεοτοκάς, Μ. Καραγάτσης, Κωνσταντίνος Δημαράς, Γιάννης Ρίτσος, Νίκος Γκάτσος, Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος κ.ά. Δεν υπάρχει, πάντως, ομοφωνία σχετικά το εάν συμπεριλαμβάνονται στον όρο όλοι οι λογοτέχνες που ζούσαν τη δεκαετία του ’30 ή μονάχα οι νεωτεριστές που συσπειρώθηκαν γύρω από τον Θεοτοκά. Είναι αναντίρρητο γεγονός πως μεγάλο μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής τους επηρεάστηκε από το κλίμα της ήττας του ’22 και περιλαμβάνει έργα με θεματολογία σχετική με την Καταστροφή. Θεματικά, το έργο τους εστιάστηκε κυρίως στον ξεριζωμό των Ελλήνων από τις αρχέγονες εστίες τους στη Μικρά Ασία, στον ερχομό των προσφύγων στην Ελλάδα, αλλά και, κάπως λιγότερο, στην εγκατάστασή τους στη χώρα μας, στον τρόπο αντιμετώπισής τους από τους Παλαιοελλαδίτες Έλληνες και στην προσπάθεια ενσωμάτωσής τους.

Το μεγαλύτερο μέρος των λογοτεχνών της Γενιάς του ’30 ήταν αυτόπτες μάρτυρες της Καταστροφής, όπως οι Βενέζης, Κόντογλου, Πολίτης, Μυριβήλης κ.ά., δεν ήταν επομένως δυνατόν να μείνει το έργο τους ανεπηρέαστο από την ψυχολογία των προσφύγων και το τραύμα της εθνικής συλλογικής μνήμης που τερμάτιζε, εν μια νυκτί, το μεγαλεπήβολο όνειρο της Μεγάλης Ιδέας.

Πράγματι, ενώ οι γενιές των Ελλήνων λογοτεχνών κατά τον προηγούμενο αιώνα διακατέχονται από μεγάλες δόσεις ρομαντισμού στο έργο τους, η Γενιά του ’30, αντιθέτως, επιχειρεί ρήξη με τις λογοτεχνικές πρακτικές των προκατόχων τους και ενστερνίζεται, εν πολλοίς, το κίνημα του μοντερνισμού. Η ρηξικέλευθη αυτή προσέγγιση των νέων λογοτεχνών κατευθύνεται προς πιο ελεύθερες φόρμες στη δομή των έργων, προς την αναζήτηση της νέας ελληνικής ταυτότητας, με στενότερο πλέον πατριωτικό περιεχόμενο, προς ρεαλιστικότερες προσεγγίσεις των θεμάτων αλλά και προς μία γενικότερη αμφισβήτηση των παλιών ιδανικών, υπό το κλίμα της οδυνηρής ήττας, και αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης. Δεν πρέπει να λησμονούμε, εξάλλου, ότι η Γενιά του ’30 ανδρώθηκε μέσα σε έναν κόσμο πολέμου και συγκρούσεων, τόσο με εξωτερικούς εχθρούς, όσο και στο εσωτερικό της χώρας, με τα διαρκή στρατιωτικά κινήματα και τον Εθνικό Διχασμό. Και το 1922, φυσικά, στη λογοτεχνία σηματοδότησε το τέλος του ονείρου και του χιμαιρικού ρομαντισμού για τον ελληνισμό.

Πιο συγκεκριμένα, ελάχιστοι λογοτέχνες, ιδιαίτερα πεζογράφοι, μπόρεσαν να ξεφύγουν από το καταθλιπτικό κλίμα και την αίσθηση της αδράνειας, του πεσιμισμού και της απραξίας στα έργα τους. Η Γενιά του ’30 έθεσε ως στόχο της την ανανέωση και τον εκσυγχρονισμό, προσπαθώντας σκληρά να ξεπεράσει την ήττα και το συλλογικό εθνικό τραύμα της Καταστροφής, ισορροπώντας ανάμεσα στις επιρροές της Δύσης και τη λαϊκή παράδοση της χώρας μας. Έχουμε, επομένως, μια επανεξέταση των αξιών στη λογοτεχνική παραγωγή του ’30, αλλά και μία οριστική στροφή στον ρεαλισμό, τον μοντερνισμό και, κάποιες φορές, στον υπερρεαλισμό.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι το συλλογικό τραύμα του ’22 αποτυπώθηκε λογοτεχνικά μέσω μαρτυριών αυτόπτων μαρτύρων ή πρωτοπρόσωπων αφηγήσεων κυρίως μέσω της πεζογραφίας και όχι της ποίησης. Αυτό συνέβη διότι ο συντομευμένος και συνοπτικός ποιητικός λόγος, ο οποίος είναι επίσης πολλές φορές και μεταφορικός, αδυνατούσε να καταγγείλει με κάθε λεπτομέρεια τη φρίκη του πολέμου και την οδύνη των προσφύγων. Εντούτοις, μνήμες από τη μικρασιατική τραγωδία υπάρχουν, για παράδειγμα, σε αρκετά έργα του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη (1900-1971). Όσο για τον τραγικό ποιητή Κώστα Καρυωτάκη, αν και ανήκει χρονολογικά στη γενιά του ’20 και όχι του ’30, αυτός ήταν ο κατεξοχήν πεσιμιστής ποιητής, ο οποίος δεν έμεινε, φυσικά, ανεπηρέαστος από την Καταστροφή του ’22, αλλά και από το γενικότερα ταραγμένο πολιτικό κλίμα στη χώρα μας τη δεκαετία του ’20.

Η λογοτεχνία της δεκαετίας του ’30 παρουσιάζει πάντα την εκδοχή του ίδιου του πρόσφυγα και προβάλλει τα γεγονότα σχεδόν πάντοτε από τη δική του σκοπιά, και όχι από τη σκοπιά των ντόπιων Παλαιοελλαδιτών. Έργα όπως το μυθιστόρημα Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη, Η Παναγιά η Γοργόνα του Στρατή Μυριβήλη, αλλά και Το νούμερο 31328, η Γαλήνη  και η Αιολική Γη του Ηλία Βενέζη, απεικονίζουν ολοκάθαρα τη νοσταλγία των προσφύγων για τη ζωή στη Μικρά Ασία, την οποία απώλεσαν οριστικά, τη φρίκη των ταγμάτων εργασίας (αμελέ ταμπουρού), καθώς και τις δυσκολίες που οι πρόσφυγες συνάντησαν κατά τη μετεγκατάστασή τους στην Ελλάδα. Μεγάλο μέρος από το έργο του Φώτη Κόντογλου επίσης είναι προσανατολισμένο στις μνήμες του από τη Μικρά Ασία και την ιδιαίτερη πατρίδα του, το Αϊβαλί. Επιπλέον, το λογοτεχνικό έργο του Στρατή Δούκα (Ιστορία ενός αιχμαλώτου) και της Διδώς Σωτηρίου (Ματωμένα Χώματα και Μέσα στις φλόγες) είναι αντιπροσωπευτικά της καταλυτικής επίδρασης της Μικρασιατικής Καταστροφής και του κλίματος της ήττας που αυτή διαμόρφωσε, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι τα έργα που αναφέρθηκαν παραπάνω εξαντλούν τη σχετική με την Καταστροφή βιβλιογραφία.

Δεν ήταν μονάχα οι Έλληνες των παραλίων της Μικράς Ασίας που ξεριζώθηκαν από τις εστίες τους κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, αλλά και Έλληνες από τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη και την Κωνσταντινούπολη. Σε καμία περίπτωση, όμως, η αποτύπωση του τραύματος στη λογοτεχνική παραγωγή δεν υπήρξε όπως αυτή της Σμύρνης. Αντίστοιχό της βρίσκουμε μονάχα στο 1453 και στην απώλεια της Κωνσταντινούπολης, χωρίς όμως να υπάρχει αντίστοιχη λογοτεχνική παραγωγή και επιρροή από το γεγονός. Να σημειώσουμε δε ότι η τεράστια αυτή επίδραση από την ήττα του ’22 στη λογοτεχνία δεν περιορίστηκε μονάχα στη λογοτεχνική παραγωγή της Γενιάς του ’30, αλλά συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα και δεν έχει εξαλειφθεί, μάλιστα, ούτε σήμερα, ιδίως στον τομέα του ιστορικού μυθιστορήματος και του μυθιστορήματος εποχής, πλην, φυσικά, της ογκώδους ιστορικής βιβλιογραφίας που έχει αναπτυχτεί για το θέμα.

Λεύκη Σαραντινού, ιστορικός και συγγραφέας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Twitter