«Η Μικρασιατική Καταστροφή
στο μυθιστορηματικό έργο του Γιώργου Μιχαηλίδη»

της Έρης Σταυροπούλου

O Γιώργος Mιχαηλίδης (1938-2018) είναι πολύ γνωστός στο ευρύ κοινό ως ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς σκηνοθέτες του θεάτρου και της τηλεόρασης. Όχι τόσο γνωστό είναι το επίσης σημαντικό πεζογραφικό του έργο (δύο νουβέλες και έξι μυθιστορήματα, τα δύο από τα οποία τριλογίες), με πολλές όμως εκδόσεις και επανεκδόσεις.[1] Απόγονος Μικρασιατών προσφύγων, γεννημένος στη Nέα Iωνία, μεγάλωσε σε αυτόν τον προσφυγικό συνοικισμό ακούγοντας καθημερινά ιστορίες από την Καταστροφή και νοσταλγικές αναμνήσεις από τη ζωή στις χαμένες πατρίδες, αλλά και ζώντας τον σκληρό αγώνα των προσφύγων να ριζώσουν στη νέα πατρίδα. Ήταν επόμενο η Μικρά Ασία να έχει σημαντική θέση στην πεζογραφία του, με εξαιρετικό ενδιαφέρον τόσο ως προς τη θεματική προσέγγιση όσο και την καλλιτεχνική πρωτοτυπία.

Ο Μιχαηλίδης δεν επιχειρεί να υμνήσει τις χαμένες πατρίδες ή να θρηνήσει για την απώλειά τους με τον τρόπο των τοπικά και χρονικά περίκλειστων ιστοριών του Στρατή Δούκα, του Ηλία Βενέζη ή του Φώτη Κόντογλου. Η Καταστροφή του 1922 στο έργο του είναι ένα τραγικό επεισόδιο, που εντάσσεται στη ροή της ελληνικής ιστορίας, στη μακριά σειρά των αγώνων, των θριάμβων και των τραγωδιών του εικοστού αιώνα. Στα μυθιστορήματά του οι ιστορίες αρχίζουν από τους Βαλκανικούς πολέμους και τον Διχασμό για να συνεχιστούν με την εξιστόρηση των τραγικών γεγονότων στη Μικρασία, ενώ εκτείνονται ως τις αρχές της Μεταπολίτευσης. Σε αυτό το διάστημα η χώρα μας κλυδωνίζεται από νικηφόρους πολέμους, που την ανυψώνουν ως τα ουράνια, όπως οι Βαλκανικοί πόλεμοι και το έπος του 1940, από αδελφοκτόνους διχασμούς και τρομαχτικές καταστροφές, όπως η πυρπόληση της Σμύρνης, ο ξεριζωμός και η προσφυγιά, από μεγάλες πολιτικές αναταραχές και εναλλαγές βασιλείας, δημοκρατίας και δικτατορίας. Ο συγγραφέας, στηριγμένος σε μακρόχρονη συστηματική έρευνα σε ιστορικά βιβλία, στον Τύπο και σε αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, οπλισμένος όμως και με απαράμιλλη περιγραφική δύναμη, κατορθώνει να δημιουργήσει πλατιές και πολυπρόσωπες τοιχογραφίες, όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοι Μικρασιατών έχουν κύρια θέση. Μάλιστα από έργο σε έργο μοιάζει να παρακολουθεί όλα τα διαδοχικά γεγονότα της Μικρασιατικής εκστρατείας και της Καταστροφής.

Χαρακτηριστική είναι η συγκλονιστική περιγραφή της καταστροφής από τους Τούρκους, το 1914, της Φώκαιας, πόλης βορειότερα της Σμύρνης, κατοικημένης από την αρχαιότητα, με την οποία αρχίζει ο δεύτερος τόμος, με τίτλο Τα χρόνια της οργής, από την τριλογία του «Άγιοι έρωτες» (2013). Σε αυτό το όχι τόσο γνωστό επεισόδιο, προανάκρουσμα όμως της μελλοντικής θύελλας του 1922, ο Μιχαηλίδης προσθέτει αργότερα ένα επίσης λησμονημένο γεγονός από τον εμφύλιο Διχασμό. Στα Νοεμβριανά του 1916, οι φιλοβασιλικοί επίστρατοι δεν επιτέθηκαν μόνο στους βενιζελικούς αλλά και εναντίον των προσφύγων από τη Θράκη και τη Μικρά Ασία, για να καθαρίσουν τον τόπο από τους «Τουρκόσπορους». Στη συνέχεια του μυθιστορήματος δίνονται με συγκλονιστικό τρόπο η Μικρασιατική εκστρατεία και η Καταστροφή με όλη την ωμή βία, τη φρίκη και την ένταση που τα έζησαν τόσο οι ήρωές του όσο και ιστορικά πρόσωπα, όπως ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, που εμφανίζονται στο έργο. Μάλιστα, εντάσσει στην αφήγησή του τον λόγο αυθεντικών μαρτυριών της εποχής, όπως του Γάλλου αρχαιολόγου Φελίξ Σαρτιό και του Αμερικανού γενικού πρόξενου Τζορτζ Χόρτον.

Το μυθιστόρημά του Τα φονικά (1991) αρχίζει με την αφήγηση μιας γυναίκας για την καταστροφή του χωριού της στα μικρασιατικά παράλια και τον αποδεκατισμό των συγγενών της στην προσπάθειά τους να σωθούν από τη σφαγή των Τούρκων. Με λιτότητα δείχνει το μέγεθος της οικογενειακής τραγωδίας: «Αν έπαιρνες το σόι μας και το μέτραγες από παππούδες μέχρι μπατζανάκηδες και μικροξαδέρφια, χωρίς τις κουμπαριές, θα ’μασταν πάνω από διακόσιοι. Στην Ελλάδα φτάσαμε ογδόντα δύο».[2] Συνεχίζει όμως με τον ερχομό στην Ελλάδα όσων γλίτωσαν και διεκτραγωδεί τα παθήματά τους εξαιτίας της εχθρικής αντιμετώπισής τους από τους ντόπιους.

Όπως στο μυθιστόρημα Τα φονικά, έτσι και στην τριλογία «Της επανάστασης, της μοναξιάς και της λαγνείας» (1999, 2002, 2004) μεγάλο μέρος διαδραματίζεται στη Νέα Ιωνία. Ανάγλυφα δίνεται εδώ η σταδιακή ενσωμάτωση των προσφύγων με τους Ελλαδίτες και η κοινωνική διάσταση: πλούσιοι ιδιοκτήτες εργοστασίων, φτωχοί εργάτες και εργάτριες, σκληρή εκμετάλλευση, απεργιακές κινητοποιήσεις. Η Μικρά Ασία επανέρχεται στην αφήγηση, καθώς ορισμένοι ήρωες αναπολούν το ωραίο και τραγικό παρελθόν.

Όλα αυτά τα πρόσωπα της πεζογραφίας του Μιχαηλίδη περνούν από τον έναν πόλεμο στον άλλο, από την ειρήνη και την ευτυχία στην κόλαση της φρίκης και του απέραντου πόνου με μια αδιάκοπη εναλλαγή, όπως αλλάζουν και οι εποχές του χρόνου. Είναι σημαντικό ότι ο συγγραφέας κατορθώνει να ζωντανέψει με τρόπο εξαιρετικό αυτή την αέναη κίνηση του ιστορικού χρόνου μέσα στην οποία παλεύουν οι ήρωές του. Πετυχαίνει μια θαυμαστή ισορροπία, ώστε ούτε οι ήρωες να χρησιμεύουν ως απλά δείγματα της ιστορικής συγκυρίας ούτε η Ιστορία να γίνεται το γραφικό πλαίσιο των περιπετειών των προσώπων.

Όπως έχει πει ο ίδιος: «Οι άνθρωποι ζουν μέσα στο ποτάμι της Ιστορίας, είναι μουσκεμένοι από την Ιστορία, δεν μπορούν να ξεφύγουν απ’ αυτήν».[3] Με αυτή την άποψη, λοιπόν, διαμόρφωσε όλο του το μυθιστορηματικό έργο, ώστε να αποτελεί «μια εν προόδω αφήγηση του έπους και της τραγωδίας του Ελληνισμού, και του ανθρώπου, στον εικοστό αιώνα».[4]

Στα μυθιστορήματά του, οι ήρωες είναι ιδιαίτερες προσωπικότητες, συχνά κινούμενοι από το δαιμόνιο της καταστροφής ή της δημιουργίας. Ζουν μεγάλες, τραγικές, σχεδόν απίστευτες περιπέτειες, άλλοι γεμάτοι πάθη για δύναμη, εξουσία, χρήμα, άλλοι ποθώντας μια ταπεινή και ήρεμη ζωή, άλλοι διψώντας για έρωτες ή καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Οι δυνατοί συγκρούονται με την Ιστορία, τους αδύναμους τους παρασύρει στο διάβα της. Πολλοί βουλιάζουν σε μια κοινωνική σήψη, άλλοι κρατούν ζωντανή την ελπίδα ότι η ζωή μπορεί να γίνει καλύτερη. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα όπου διαδραματίζονται τα έργα του, η Μικρασιατική τραγωδία αποτελεί παράδειγμα μιας λαμπρής ευκαιρίας για τους Έλληνες να μεγαλουργήσουν, που χάθηκε οριστικά. Γίνεται ένας κρίκος που δένει τα πριν με τα μετά.

Η πολυβασανισμένη αλλά καρτερική Μικρασιάτισσα Δέσποινα αναρωτιέται στο τέλος του μυθιστορήματος Τα φονικά: «Οι άνθρωποι βρίσκονται, σκορπίζονται, αέρας η ζωή και μας μπερδεύει... M’ έβαλες και είδα πάλι όλη τη δική μου ζωή. Λέω τώρα, γιατί έζησα; Γιατί ζήσαμε; Παλέψαμε με νύχια και με δόντια να κρατηθούμε στη ζωή και τι καταφέραμε; Τίποτα! Κακό μάς κάνανε, κακό κάναμε και μεις. Άχρηστοι άνθρωποι, άχρηστοι ζωή. Τώρα είναι η δική σας σειρά. O Θεός να σας φωτίσει!»[5]

Στα τραγικά ερωτήματά της βρίσκουμε συμπυκνωμένη όλη την υπαρξιακή, πνευματική, κοινωνική και πολιτική αγωνία του Μιχαηλίδη για την πορεία της χώρας του και της ανθρώπινης ζωής γενικά. Αυτό το τρομερό σύμπλεγμα, τον άνθρωπο να διαμορφώνει την Ιστορία και την ίδια ώρα να δεσμεύεται από αυτήν, θέλησε να προβάλει στη λογοτεχνική δημιουργία του, με στόχο όμως όχι να γράψει ιστορικά μυθιστορήματα αλλά να σταθεί κριτικά απέναντι στην εποχή του, αφού πρώτα εξέτασε το κουβάρι των γεγονότων που οδήγησε στο σήμερα. Το ερώτημα όμως παραμένει καυτό, επιστρέφοντας στον αναγνώστη: Γιατί έζησαν αυτά τα πρόσωπα, πώς θα μπορούσε να αλλάξει η εποχή τους, οι δικές τους περιπέτειες, πώς θα μπορούσαν οι νεότεροι (ήρωες αλλά και αναγνώστες) να μάθουν από τα παλιά, να καταλάβουν τα ιστορικά λάθη, να μην ξαναπέσουν στα ίδια; Αναμφίβολα σε αυτά τα υπαρξιακά ερωτήματα ο συγγραφέας οδηγήθηκε και από την εμπειρία της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Έρη Σταυροπούλου, ομ. καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ε.Κ.Π.Α.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Twitter