Ο 19ος αιώνας υπήρξε ένας αιώνας μεγάλης προόδου και το βασικό γεγονός που τον χαρακτήρισε ήταν η Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά συνέβησαν κι άλλες επαναστάσεις, αυτή του 1848 και αργότερα του 1871. Οι τέχνες και τα γράμματα ακολούθησαν τον ίδιο συρμό. Είχαν επαναστατικό χαρακτήρα. Δεν τιτλοφορεί τυχαία τον δεύτερο τόμο της τετραλογίας του ο Έρικ Χομπσμπάουμ, Εποχή των Επαναστάσεων (1789-1848). Προηγήθηκε δηλαδή η Γαλλική Επανάσταση και ακολούθησαν οι άλλες.

Ο επαναστατικός πυρετός επισκέφτηκε και την Ελλάδα και έτσι διακόσια χρόνια πριν, το 1821, οι Έλληνες με όσο πατριωτισμό και εθνική υπερηφάνεια τούς είχε απομείνει, ύστερα από τέσσερις αιώνες σκλαβιάς, επιχείρησαν και τα κατάφεραν να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό σε μια εποχή που η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε περιπέσει σε παρακμή. Όπως ήταν φυσικό, η Οθωμανική αυτοκρατορία πολέμησε λυσσωδώς τους εξεγερμένους, γιατί δεν ήθελε να χάσει μια από τις κατακτήσεις της. Την Επανάσταση πολέμησαν κι άλλοι Ευρωπαίοι, οι οποίοι είχαν συμφέρον να διατηρηθεί το status quo. Επικεφαλής των αντιπάλων των Οθωμανών ήταν ο Μέτερνιχ.

Από την άλλη, όμως, μεριά είχε ήδη δημιουργηθεί πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης ένα μεγάλο φιλελληνικό ρεύμα, το οποίο είχε ήδη επισκεφτεί ανάμεσα στις χώρες της Ανατολής και την Ελλάδα. Είχε θαυμάσει τα ερείπια, είχε εξάρει τη σημασία της ελληνικής κουλτούρας και είχε πειστεί για τη φύτρα των σκλαβωμένων, καθώς και για τη σημαντική κουλτούρα που προσπαθούσαν να διασώσουν και να ξανακερδίσουν, αλλά πρώτα από όλα οι εξεγερμένοι πολεμούσαν για την ελευθερία τους. Οι πρώτοι που είχαν μιλήσει με πολύ κολακευτικά λόγια ήταν οι περιηγητές που είχαν οργώσει τα κακοτράχαλα βουνά και τις εύφορες πεδιάδες της Ελλάδας, η οποία δεν έφερε πια αυτό το όνομα αλλά, γεωγραφικά τουλάχιστον, με βάση τα ερείπια και τα τοπωνύμια μπορούσε κανείς να καταλάβει ποιος ήταν κάποτε ο τόπος αυτός.

Ο Γεώργιος Φίνλεϊ ήταν ένας θερμός φιλέλληνας, ο οποίος από ένα σημείο και έπειτα έζησε στην Ελλάδα εγκαταλείποντας την πατρίδα του, την Αγγλία. Ο Φίνλεϊ εκπόνησε μια Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως που, παρά τις επιστημονικές αντιρρήσεις που μπορεί να έχει κανείς σήμερα, είναι μια προσπάθεια που αποδεικνύει, μεταξύ άλλων, την πρακτική αξία του φιλελληνισμού. Φυσικά, αντιμετώπισε πολλές δυσχέρειες προκειμένου να συγγράψει αυτό το έργο, αλλά ήταν οπλισμένος με παιδεία και γνώσεις, προικισμένος με συγγραφικό ταλέντο, ήταν Σκώτος νομικός, μελετητής της ιστορίας των Ελλήνων από τους αρχαίους χρόνους. Την ιστορία αυτή μετέφρασε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης προσθέτοντας ένα ακόμη σημαντικό κείμενο στη μεγάλη συγγραφική του παραγωγή, διαφορετικής μάλιστα μορφής από αυτήν που ο ίδιος θεράπευε.

Ο Ευγένιος Ντελακρουά (1796-1863), «η πιο μεγάλη ψυχή ζωγράφου μετά τον Ρέμπραντ» κατά τον Ελί Φορ, ήταν κι αυτός επαναστάτης στην τέχνη του, κουβαλούσε τον ρομαντισμό του προηγούμενου αιώνα. Θεωρείται άλλωστε ο σημαντικότερος ρομαντικός ζωγράφος της εποχής του. Πραγματικός του πατέρας, κατά πάσα πιθανότητα, δεν ήταν ο πολιτικός Σαρλ Ντελακρουά, αλλά ένας οικογενειακός φίλος, ο μεγάλος διπλωμάτης Ταλεϋράνδος, ο οποίος ελέγετο ότι ήταν έτοιμος να πουλήσει και τη μητέρα του προκειμένου να επιτύχει τον σκοπό του.

Σπούδασε ζωγραφική δίπλα στον Πιερ Γκερέν, έγινε φίλος του Ζερικό και πόζαρε για τον πίνακα του τελευταίου Η σχεδία της Μέδουσας. Αλλά στην ουσία έμαθε τη ζωγραφική αντιγράφοντας τους μεγάλους δασκάλους στο Λούβρο, όπου βρίσκονται σήμερα οι σημαντικότεροι πίνακές του. Θαύμαζε τον Ρούμπενς, ενώ μεγάλη εντύπωση του είχε κάνει ο Άγγλος Κόνσταμπλ, αν και ιδιοσυγκρασιακά ταίριαζε περισσότερο με τον Τέρνερ.

Η κοπέλα παριστάνει την Ελλάδα, η οποία παρακαλεί να σταματήσει το κακό για να μπορέσει να χτιστεί ξανά στα ερείπια των μαχών μια νέα χώρα.

Η βάρκα του Δάντη, το πρώτο μεγάλο έργο του, αγοράστηκε απ’ το γαλλικό κράτος με ενέργειες του Ταλεϋράνδου. Το ίδιο έγινε δύο χρόνια αργότερα με τη Σφαγή της Χίου, που απογείωσε τη σταδιοδρομία του. Ο Γκρο αποκάλεσε τον πίνακα «σφαγή του πίνακα», αλλά ο Μποντλέρ παραδέχτηκε πως επρόκειτο για «έναν τρομακτικό ύμνο προς τιμήν του θανάτου και του αθεράπευτου πόνου».

Ο Ντελακρουά βάδιζε πια λίγο ως πολύ έξω απ’ τα χνάρια του ρομαντισμού. Πίστευε άλλωστε, όπως μας θυμίζει ο Γκόμπριτς, ότι «στη ζωγραφική το χρώμα ήταν πολύ πιο σημαντικό από το σχέδιο και η φαντασία από τη γνώση». Μεγάλος αντίπαλός του υπήρξε ο κλασικιστής Ενγκρ. Αλλά περνώντας ο καιρός και ζωγραφίζοντας μανιωδώς, αν και έζησε μόλις εξήντα επτά χρόνια, έκανε πλήθος πινάκων, σχεδίων και υδατογραφιών – 9.000 απ’ τα έργα αυτά δεν είχαν εκτεθεί ποτέ και βρέθηκαν απ’ τους κληρονόμους του. Ο Γκαίτε είχε εντυπωσιαστεί από τη σπουδαία εικονογράφηση που έκανε ο Ντελακρουά για τον Φάουστ του, επειδή έδειχνε πόσο βαθιά τον είχε κατανοήσει.

Στον πίνακα Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου (1826) βλέπουμε γονατισμένη μία όμορφη κοπέλα πάνω σε μια ματωμένη πέτρα, ενώ πίσω της φαίνεται το ζοφερό τοπίο της μάχης. Η κοπέλα παριστάνει την Ελλάδα, η οποία παρακαλεί να σταματήσει το κακό για να μπορέσει να χτιστεί ξανά στα ερείπια των μαχών μια νέα χώρα. Το άνοιγμα των χεριών της επιβεβαιώνει το ικετευτικό ύφος προς τον θεό της Ελλάδας.

Ο Φίνλεϊ στον Α’ τόμο της ιστορίας του γράφει:

«Ο Ιωάννης Ιάκωβος Μάυερ, νεαρός Ελβετός Φιλέλλην [...] ήλθεν εις την Ελλάδα τω 1821, ενυμφεύθη κόρην του Μεσολογγίου και κατά την έναρξιν της πολιορκίας εξελέχθη μέλος της στρατιωτικής επιτροπής, της διευθυνούσης την άμυναν. Ήτο ενθουσιώδης δημοκρατικός εις τας πολιτικάς δοξασίας του, και ανήρ ακαμάτου δραστηριότητος, ενεργών ως στρατιώτης εις τα τείχη, ως χειρουργός εν τω νοσοκομείω, ως έντιμος ανήρ εν τη επιμελητεία και ως πατριώτης εν τη στρατιωτική επιτροπή. Βραχύν χρόνον πριν αποφασισθή να διαρρήξωσι πορείαν διαμέσου των τουρκικών γραμμών, έγραψε την τελευταίαν επιστολήν του προς τινα φίλον, περιέχουσαν τας λέξεις ταύτας, “Αι εργασίαι μας και μία πληγή εις τον ώμον (πρόδρομος εκείνης ήτις θα με παραπέμψει εις την αιωνιότητα) με εμπόδισαν του να γράψω εσχάτως”. Υποφέρομεν φρικωδώς από πείναν και δίψαν και αι αρρωστίαι αυξάνουν την δυστυχίαν μας».

Ορκίστηκε να υπερασπιστεί το Μεσολόγγι σπιθαμή προς σπιθαμή ξέροντας πως πλησιάζει η ώρα του τραγικού τέλους. Και ο Φίνλεϊ καταλήγει κλείνοντας το κεφάλαιο για την πολιορκία του Μεσολογγίου:

«Είνε εφάμιλλος της των Πλαταιών κατά την ζωτικότητα και ευστάθειαν των πολιορκουμένων, λείπει μόνον ιστορικός εφάμιλλος του Θουκυδίδου όπως την απαθανατίση εσαεί».

Αντίθετα προς τη νηφάλια διατύπωση του Άγγλου ιστορικού ο Ντελακρουά, ξεφεύγοντας από τις ακαδημαϊκές επιταγές, ζωγράφιζε μ’ έναν στρατευμένο προς την επαναστατικότητα της εποχής και της τέχνης του τρόπο χρησιμοποιώντας τόνους και φόρμες που είχαν αφήσει πίσω τους τον «ρομαντισμό του φεγγαρόφωτου» που μισούσε όπως και τον μποεμισμό. Οι μεγαλοαστικές και καθωσπρεπικές κλίσεις του, λέει ο Άρνολντ Χάουζερ, είχαν ως αποτέλεσμα να αποστρέφεται την επίδειξη και την προβολή, αλλά περιφρονούσε και το κοινό. Μοναχικός και επαρκώς αλαζονικός, αγαπούσε πολύ εκτός από τη λογοτεχνία και τη μουσική στις πιο υψηλές εκφάνσεις της. Τα κρεσέντα του Μπετόβεν μπορούμε να τα διακρίνουμε στους πίνακές του, αφού οι μουσικές φόρμες τον συγκλόνιζαν. Μαζί με τον Μπετόβεν, ο Μότσαρτ κι ο Σοπέν ήταν οι αγαπημένοι του συνθέτες. Πάντως, η αντίθεσή του προς τον κλασικισμό τον οδήγησε εντέλει στις αγκάλες του. Ωστόσο, είχε καταφέρει να κάνει το χρώμα να διεισδύει στη δομή των πινάκων του, έτσι όπως ποτέ πριν δεν είχε επιτευχθεί.

Η βοήθεια των φιλελλήνων υπήρξε αποφασιστική για την αίσια έκβαση της Ελληνικής Παλιγγενεσίας και όχι μόνο η διπλωματική ή η πολεμική, αλλά κι αυτή που πρόσφεραν οι καλλιτέχνες κι οι ιστορικοί.

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1. Γεωργίου Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μτφρ. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, Α’ τόμος, 2008
2. Ελί Φωρ, Ιστορία της Τέχνης, Η τέχνη των Νεοτέρων χρόνων II, αρ. 5, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Εξάντας, 1994
3. Arnold Hauser, Κοινωνική Ιστορία της τέχνης, ροκοκό, κλασικισμός, ρομαντισμός, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, εκδόσεις Κάλβος, χ.χ.ε.

Twitter