«Για τον “Σπανό” του Ιωσήφ Βιβιλάκη» της Ελένης Λιντζαροπούλου
Εκέκραξα προς άπαντας
διώξαι τους σπανέας
ως γέλος των ανθρώπων και συγγενείς των τράγων
Εν Βενετία το σωτήριον έτος 1817, ο τυπογράφος Νικόλαος Γλυκύς εκδίδει το Βιβλίον ονομαζόμενον Σπανός… και η ομάδα Οθόνιον το παρουσιάζει πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2021 σε μια υποβλητική, σκληρή αλλά και ξεκαρδιστική παράσταση, την οποία παρακολουθήσαμε στον αύλιο χώρο της Ιεράς Μονής Δαφνίου.
Ανόσιος, υβριστικός, γελοίος και σοβαρός ταυτόχρονα, αυτός ο Σπανός με τη μεταπλαστική γραφίδα, τη φαντασία και τη σκηνοθετική ματιά του Ιωσήφ Βιβιλάκη –προέδρου του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ– και τους εκλεκτούς συνδαιτυμόνες του, υπό τη σκέπη της ομάδας Οθόνιον, μας κατατίθεται αληθινός και διαχρονικός.
Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης γράφει για την πλοκή της ακολουθίας: «Ένας σπανός ταπεινός καλόγερος ζει απομονωμένος σε ένα αντρικό μοναστήρι. Το καθαρό του πρόσωπο και η ευγένεια τον κάνουν στόχο σε μια ομάδα μοναχών, οι οποίοι τον πειράζουν με αστεία και δοκιμάζουν την πίστη του στον Θεό. Ένα βράδυ, ενώ προσευχόταν, ο μοναχός κοιμάται. Στον ύπνο του, μέσα σε όνειρο, εμφανίζονται τα μέλη της μοναστικής κοινότητας να επιτελούν μια παράξενη λειτουργία ειδικά για αυτόν και μάλιστα τον εξαναγκάζουν να λάβει μέρος. Είναι η ακολουθία για τον σπανό καλόγερο, ο οποίος στα μάτια των άλλων “κανονικών” μοναχών είναι διαφορετικός και θεωρείται λειψός».
Με τη βοήθεια του θεάτρου σκιών και του Καραγκιόζη/αφηγητή, του Γελάσιου, μαθαίνουμε την κατά Βιβιλάκη εκδοχή του μύθου και τη φυσική εξήγηση του άτριχου προσώπου του πρωταγωνιστή. Ο Σπανός είναι γυναίκα, η Αγάπη, η οποία αναζητώντας την ησυχία και τη μετάνοια πηγαίνει να μονάσει μεταμφιεσμένη σε άνδρα και λαμβάνει το όνομα Ακάκιος. Στο μοναστήρι συναντά ευγενικούς και φιλόξενους μοναχούς –ανάμεσά τους και τον μοναχό Επιφάνιο Μυλοποταμινό, τον πρόσφατα ενδημήσαντα μάγειρα του Αγίου Όρους, συγκινητικά «μεταμορφωμένο» σε φιγούρα του θεάτρου σκιών– αλλά και τη χλεύη από ορισμένους άλλους εξαιτίας του αγένιου προσώπου της/του.
Πόσο πολύ μας ενοχλεί το άλλο, το διαφορετικό, το μη συνηθισμένο; Και τι είμαστε ικανοί να κάνουμε για να το εξοντώσουμε;
Αξίζει να μνημονεύσω έναν προς έναν τους εξαίρετους συντελεστές για τη σύλληψη, τις εκπληκτικές φωνές, την υποκριτική δεινότητα, τον άριστο χρονισμό, την απολύτως λαϊκή και ταυτόχρονα λόγια επιτέλεση σκηνικού δράματος, ψαλτικής και μουσικής δεξιοτεχνίας και θεάτρου σκιών.
Ο αρχιμάστορας των σκιών Άθως Δανέλλης μαζί με τον εξαίρετο Νικόλα Τζιβελέκη –στον οποίο χρωστάμε και τις λεπτομερέστατες περίτεχνες φιγούρες– με τη βοήθεια της Κατερίνας Μιχαλάκη, μας εισάγουν στον μύθο. Τις μουσικές επί σκηνής ερμηνεύει, με την καθοδήγηση του Γεράσιμου Παπαδόπουλου, μια εκλεκτή ομάδα μουσικών, οι: Θεολόγος Παπανικολάου, Αλεξάνδρα Παπαστεργιοπούλου, Ηλιάνα Φιλέα, που παίζουν ούτι, βιολί, τσαμπούνα, ακορντεόν και κρουστά, σε μια περιδιάβαση στις παραδοσιακές φόρμες από τη Μικρά Ασία ως τη Θράκη και τα νησιά του Αιγαίου.
Στον ρόλο του Σπανού η Στεφανία Γουλιώτη, υπέροχα εύθραυστη και ταυτόχρονα ανθεκτική μέσα από την αγία ταπείνωση του υποδυόμενου προσώπου.
Κορυφαίος του εξαίρετου χορού των ψαλτών ο Αχιλλέας Χαλδαιάκης –καθηγητής μουσικολογίας στο ΕΚΠΑ και κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής– και μέλη οι καλλίφωνοι ψάλτες του: Δημήτρης Μηλιώτης, Γιάννης Πλευρίτης, Χάρης Τρασάνης και Νίκος Χαλδαιάκης.
Η επιτέλεση του δράματος, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου, γίνεται με τα πιο απλά μέσα: σώμα/φωνή, κίνηση/στάση, ήχος/σιωπή, φως/σκοτάδι. Τα ελάχιστα σκηνικά αντικείμενα πολλαπλασιάζονται με τη συνεχή εναλλαγή –την ορμητική θα λέγαμε κίνηση–, την οποία επιμελήθηκε η Κορίνα Κόκκαλη, και η ερμηνεία των ψαλμικών μερών του κειμένου με την ταυτόχρονη δράση των προσώπων. Δράση και κίνηση οι οποίες δεν θα συνέβαιναν ποτέ σε μία ακολουθία, όπου η ακινησία των ψαλτών είναι επιβεβλημένη και οι επιτελεστικοί χώροι διακεκριμένοι και «άβατοι».
Ήχος πλάγιος β ́. Προς τον ήλιον κρύψαντα
Τον πώγωνα κρύψαντα ο σπανός μετά χείρας και τα ζαρωμένα μάγουλα εισήλθε προς τον θείον του και μετά κλαυθμού εβόησε πικρώς λέγων·
Δος μοι δύο τρεις τρίχας εις τιμήν του προσώπου μου.
Δος μοι δύο τρεις τρίχας, μη με γελούν στον κόσμον.
Δος μοι δύο τρεις τρίχας, μη μ’ ἁρπάξῃ ο Χάρος.
Δος μοι δύο τρεις τρίχας, μη με φαν τα θηρία.
Δος μοι δύο τρεις τρίχας, μη με σχίσουν οι σκύλοι.
Δος μοι δύο τρεις τρίχας, μη με χέσουν στα μούτρα.
«Πρόκειται για ένα εντελώς ιδιόμορφο κείμενο που εκτιμούσε ιδιαίτερα ο Γιώργος Σεφέρης, μια μοναδική σάτιρα του ύστερου Βυζαντίου σε μορφή εκκλησιαστικής ακολουθίας, που είναι γραμμένη σε δημώδη γλώσσα και παρουσιάζεται πρώτη φορά στο κοινό. Λογοτεχνικά, η παράδοση του Σπανού φθάνει έως τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ο οποίος είχε συνθέσει μια ομάδα σατιρικών ύμνων». Το πρόγραμμα της παράστασης μας δίνει σημαντικές πληροφορίες τόσο για την ιστορία της εν λόγω σατιρικής ακολουθίας, όσο και για την παραϋμνογραφία και την ευχάριστη συνήθεια των ιεροψαλτών να συνθέτουν στιχουργήματα βέβηλα πάνω σε γνωστά εκκλησιαστικά άσματα και ιερές ακολουθίες. Το κείμενο είναι ευφάνταστο και ευρηματικό, γεμάτο πλαστές λέξεις χάριν αστειότητας, γεμάτο γουρουνομούσουδους, αναχεσομήτες, αναχεσομούσουδους, κοπρομούσουδους, κωλάτους, ξυγγόκωλους, χεσάτους, φακλανάτους και… φακλανοπορδοτζουφάτους μουντζογένηδες. Αν δεν υπήρχε η σκηνική ερμηνεία και η ανάγνωση κάτω από τις γραμμές, θα απολαμβάναμε γελώντας μία βυζαντινή παρωδία. Ωστόσο…
Ο «σχολιασμός» στο κείμενο γίνεται σκηνοθετικά και υποκριτικά μέσα από τη δράση και την κίνηση, ενώ ο χορός των ψαλτών παρουσιάζει απολύτως ευλαβικά το ανευλαβές.
Μπορεί μία σάτιρα σχεδόν ή και απολύτως βέβηλη να αναδείξει τα ανθρώπινα πάθη και τα κουσούρια, χωρίς να χάσει καθόλου από την καλλιτεχνική της αξία;
Στην παράσταση Σπανός φαίνεται να το μπορεί.
Μπορεί η ανθρώπινη κακότητα να βιάζει, να κακοποιεί λεκτικά, ψυχικά και σωματικά, ακόμη και σε χώρους ιερούς και καθαγιασμένους;
Στην ακολουθία του ανόσιου τραγογένη Σπανού φαίνεται να το μπορεί. Η κυρίαρχη ομάδα, η ομάδα των «κανονικών», η πλειονότητα, φαίνεται να το θεωρεί δικαίωμά της «ελέω Θεού».
Ανάστα, κύριε,
σύντριψον τους σπανούς εις τους αιώνας.
Δος αυτοίς κατά τα έργα αυτών τα πονηρά.
Μεταβαίνοντας με εκπληκτική ταχύτητα από το ιερό στο ανίερο, η παράσταση μας εκπλήσσει με τον διονυσιασμό της, μας καθηλώνει, μας εξάπτει και μας ερεθίζει μουσικά και θεατρικά και, ταυτόχρονα, μας κάνει να γελάσουμε με τις ανήκουστες βρισιές, τα ευρηματικότατα επίθετα και τις βωμολοχίες με τις οποίες οι εξαίρετοι ψαλτάδες «στολίζουν» τον υποτιθέμενο αγένιο καλόγερο, τον Σπανό.
Ωδή α’. Προς το Ανοίξω το στόμα μου
Ανοίξω το στόμα μου και βάλω τρία δαμάσκατα
και προύνον και βάτσινον και αγελάδας πορδήν.
Και οφθήσομαι μαδείν την σην μουστάκαν,
την αγριωμένην τε και κοπρομούσουδον.
Πόσο πολύ μας ενοχλεί το άλλο, το διαφορετικό, το μη συνηθισμένο; Και τι είμαστε ικανοί να κάνουμε για να το εξοντώσουμε; Τόσο στο αρχικό κείμενο όσο και στην παράσταση του Σπανού διαπιστώνουμε ότι ανθρωπίνως είμαστε ικανοί για το χειρότερο… η βία, η οποία ασκείται στο σώμα και στην ψυχή του Ακάκιου/Αγάπης, έστω και μέσα στη σύμβαση του ενυπνίου, πραγματικά είναι εξουθενωτική. Όμως εκείνος/εκείνη, στα όρια της αγιότητας, υπομένει σιωπηλά.
Η παράσταση του Σπανού, βεβαίως, δεν εξαντλείται στη σχέση και την αντιμετώπισή μας προς το διαφορετικό. Το αντίθετο, θα λέγαμε.
Ο «σχολιασμός» στο κείμενο γίνεται σκηνοθετικά και υποκριτικά μέσα από τη δράση και την κίνηση, ενώ ο χορός των ψαλτών παρουσιάζει απολύτως ευλαβικά το ανευλαβές. Ο σκηνοθέτης θέλει να απολαύσουμε το έργο, να προσλάβουμε το κείμενο, να χαρούμε την ευφυή ποιητικότητα της βωμολοχίας και παράλληλα να σκεφτούμε. Οι ψάλτες, με εφόδιο την τεράστια δεξιοτεχνία τους, σαν να ερμηνεύουν την πιο ιερή ακολουθία, ανυψώνουν το βέβηλο στο χώρο του ιερού, ενώ ο σκηνοθέτης τούς καθοδηγεί να αποδώσουν σοβαρά αυτό που ενίοτε προσλαμβάνεται ως αστείο, στα βήματα της πιο σπουδαίας κωμικής ερμηνείας και παράδοσης. Παράδοσης πανταχού παρούσας, που φυσικά δεν ερμηνεύεται ως ένα –κακώς εννοούμενο– στατικό γεγονός, αλλά εξελίσσεται και παραδίδεται δυναμική, διαρκώς ανανεούμενη, αντλώντας ορμή από τις ρίζες της, όπως μας έχει συνηθίσει ο Ιωσήφ Βιβιλάκης, η ομάδα Οθόνιον και οι συνεργάτες τους.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Σύλληψη – Κείμενο – Σκηνοθεσία: Ιωσήφ Βιβιλάκης
Βοηθός σκηνοθέτη: Μάνος Δαμασκηνός
Μουσική: Γεράσιμος Παπαδόπουλος
Σκηνογραφική επιμέλεια – Κοστούμια: Κωνσταντίνος Ζαμάνης
Φιγούρες: Νικόλας Τζιβελέκης
Φωτισμός: Βαλεντίνα Ταμιωλάκη
Κίνηση: Κορίνα Κόκκαλη
Ήχος: Αλέξανδρος Παπαευθυμίου
ΕΡΜΗΝΕΥΤΕΣ
Σπανός: Στεφανία Γουλιώτη
Παίκτης σκιών Α’: Άθως Δανέλλης
Παίκτης σκιών Β’: Νικόλας Τζιβελέκης
Βοηθός παικτών – Τραγούδι: Κατερίνα Μιχαλάκη
Χορός ψαλτών
Κορυφαίος πρωτοψάλτης: Αχιλλέας Χαλδαιάκης
Μέλη χορού: Δημήτρης Μηλιώτης, Γιάννης Πλευρίτης, Χάρης Τρασάνης, Νίκος Χαλδαιάκης
ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ
Γεράσιμος Παπαδόπουλος – ούτι, τραγούδι
Αλεξάνδρα Παπαστεργιοπούλου – κρουστά, τσέλο, τραγούδι
Θεολόγος Παπανικολάου – βιολί, τραγούδι
Ηλιάνα Φιλέα – ακορντεόν, τσαμπούνα
Φωτογραφίες – Τρέιλερ παράστασης: Χρήστος Συμεωνίδης
Εκτέλεση παραγωγής: «Οθόνιον» – Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία (Ηπείρου 28, 10433 Αθήνα)
Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα 2021 του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Με την ευγενική υποστήριξη της ενοριακής κοινότητας του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά.
