«Πρεμιέρα της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στο Μέγαρο Μουσικής» της Ανθούλας Δανιήλ
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών προγραμμάτισε για τη φετινή περίοδο, 2018-2019, ένα ρεπερτόριο αφιερωμένο στον Νίκο Σκαλκώτα, με τίτλο Ο Σκαλκώτας και οι σύγχρονοί του. Ένα ακόμα με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, με τίτλο Πόλεμος και Ειρήνη. Τούτο σημαίνει πως θα ακούσουμε έργα «μοντέρνας» κλασικής μουσικής, καθώς και έργα εμπνευσμένα από πολεμικές, κοινωνικές και άλλες συρράξεις. Τέλος, ο Κύκλος Μάλερ είναι πάντα πρόκληση για κάθε συμφωνική ορχήστρα.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Το 2019 είναι έτος τιμής στον Νίκο Σκαλκώτα, εφόσον συμπληρώνονται εβδομήντα χρόνια από την εκδημία του. Η ΚΟΑ, τιμώντας τον μεγάλο δημιουργό, του αφιερώνει έναν κύκλο συμφωνικών συναυλιών, αρχής γενομένης από την πρεμιέρα, που έγινε στις 5-10-18. Μια άλλη ευτυχής συγκυρία είναι η ηχογράφηση των έργων του από την εταιρεία ΝΑΞΟΣ.
Η συναυλία της ΚΟΑ άρχισε με τον πιο «δύσκολο» (ας τολμήσουμε να το πούμε) Άντον Βέμπερν (1883-1945), ο οποίος μαθήτευσε πλάι στον Άρνολντ Σένμπεργκ (1874-1951) και συναντήθηκε με τον Άλμπαν Μπεργκ (1885-1935), μαθητή επίσης του Σένμπεργκ. Τα τρία αυτά ονόματα βρίσκονται πρώτα στον κατάλογο των μουσικών μοντερνιστών.
Η Πασακάλια για ορχήστρα, έργο 1, με το οποίο άνοιξε η Ορχήστρα τη συναυλία, γράφτηκε το 1908, είναι έργο ορόσημο ανάμεσα στα χρόνια της μαθητείας του Βέμπερν και στην αυτονόμησή του από τον δάσκαλο. Είναι ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του. Η πασακάλια, ως είδος, έρχεται από το παρελθόν και έχει χαρακτηριστικό της ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε παραλλαγές. Η συγκεκριμένη, σε ρε ελάσσονα, αρχίζει με πιτσικάτο στα έγχορδα, συνεχίζει με είκοσι τρεις παραλλαγές του επαναλαμβανόμενου μοτίβου και μία εκτεταμένη coda. Και εδώ διαφαίνεται η επίδραση του Βάγκνερ, η χρωματική διάθεση του Σένμπεργκ, η λεπταίσθητη ενορχήστρωση του Μάλερ και του Μπραμς, ο οποίος είχε εντάξει, επίσης, μια πασακάλια στην 4η Συμφωνία του.
Στη συνέχεια, η ΚΟΑ έπαιξε την Κλασική Συμφωνία για πνευστά και έγχορδα του Νίκου Σκαλκώτα (1904-1949). Ο Σκαλώτας καταγόταν από την Τήνο, γεννήθηκε στη Χαλκίδα, ήταν παιδί μουσικής οικογένειας. Σπούδασε βιολί στο Ωδείο Αθηνών και βραβεύτηκε με «Χρυσό Μετάλλιο» για την ερμηνεία του στο Κοντσέρτο για βιολί του Μπετόβεν. Με υποτροφία συνέχισε τις σπουδές του στο Βερολίνο, όπου εκτός από τον Κουρτ Βάιλ γνώρισε και τον Άρνολντ Σένμπεργκ, ο οποίος τον εκτιμούσε πάρα πολύ. Αν και πήγε να σπουδάσει βιολί, ασχολήθηκε με τη σύνθεση, αλλά απομακρύνθηκε από το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του είναι «μοντέρνο», κάτι που ενόχλησε τους Έλληνες συναδέλφους του, όταν επέστρεψε, και δυσκόλεψε την καλλιτεχνική του πορεία. Υπερήφανος, δεν θέλησε να διεκδικήσει την θέση που του άρμοζε στην Ορχήστρα και κράτησε πεισματικά μια θέση στα τελευταία αναλόγια. Πέθανε χωρίς να ακούσει κανένα από τα έργα του να παίζεται. Όμως, μετά τον θάνατό του, φίλοι και θαυμαστές του, μεταξύ των οποίων ήταν και οι Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου και Γιώργος Χατζηνίκος, ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» και διέδωσαν την πλουσιότατη παραγωγή του –εκατόν εβδομήντα έργα– μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χοροί και τραγούδια. Το κοινό γνωρίζει πολύ καλά τους 36 ελληνικούς χορούς, έργο στο οποίο, όπως άλλωστε καταδεικνύεται και στον τίτλο, έχει ενσωματώσει την ελληνική λαϊκή μουσική με έναν δικό του πρωτότυπο τρόπο.
Η Κλασική Συμφωνία για πνευστά και έγχορδα, που ακούσαμε στο Μέγαρο, αποτελείται από τέσσερα Μέρη: 1. «Μικρή εισαγωγή – Σαλπίσματα» σε αργό ρυθμό – Allegro antico, 2. «Antante molto espressivo», 3. «Allegro molto vivace (Scherzo)» και 4. «Finale – Εύθυμον εμβατήριον: Γοργό και χαρούμενο». Πρόκειται για μια αφιέρωση στην κλασική συμφωνία, στην οποία εκφράζει τον θαυμασμό του και όλα τα μουσικά συναισθήματα για την τελειότητά της, η οποία συμπεριλαμβάνει μια ηχητική πανδαισία από αρχαιότροπους ήχους, βυζαντινούς, λαϊκούς, χωριάτικους και εμβατήρια, εκφρασμένα με ρυθμό, λυρικό, ερωτικό και φλογερό πάθος, διαθέσεις που γεννά η χαρά από τη νίκη του φωτός και την ανάδειξη της αλήθειας. Ο Χανς Κέλερ, Αυστροβρετανός μουσικολόγος και κριτικός, κατατάσσει τον Σκαλκώτα στους κορυφαίους μουσικούς του 20ού αιώνα, στα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας, Σοστακόβιτς.
Ο Αντονίν Ντβόρζακ (1841-1904) έκανε την αποκλιμάκωση από τα «μοντέρνα» στα φλερτάροντα με την παράδοση και έκλεισε με ενθουσιασμό τη βραδιά. Ο Ντβόρζακ είναι συχνά τιμώμενος δημιουργός στην Ελλάδα και έχει το ενθουσιώδες κοινό του. Το Κοντσέρτο για βιολοντσέλο και ορχήστρα που ακούσαμε αποτελείται από το Allegro, Allegro ma non troppo και Allegro moderato.
Διευθυντής της Ορχήστρας ο Ντβόρζακ, στο νεοϊδρυθέν Εθνικό Ωδείο Μουσικής στη Νέα Υόρκη, πρώτον, αφού άκουσε τον ιρλανδικής καταγωγής τσελίστα και συνθέτη Βίκτορα Χέρμπερτ και, έχοντας υπόψη του παλαιότερη παρότρυνση από τον Τσέχο τσελίστα φίλο του, Χάνους Βίχαν, άρχισε τη σύνθεση του συγκεκριμένου έργου το 1894, το οποίο ολοκλήρωσε μέσα σε έναν χρόνο. Το έργο παρουσιάστηκε στο Λονδίνο με τον Λέο Στερν στο βιολοντσέλο και τη Φιλαρμονική του Λονδίνου και θεωρείται ως ένα από τα πιο αγαπητά του ρεπερτορίου. Χαρακτηριστικό, στο συγκεκριμένο κοντσέρτο, είναι ότι το βιολοντσέλο δεν επιχειρεί να επιδείξει τη δεξιοτεχνία του σολίστα· είναι πρωταγωνιστικό, αλλά ίσο με τα άλλα όργανα της ορχήστρας· πρώτο μεταξύ ίσων.
Αρχικά ακούγονται τα κλαρινέτα και το κόρνο, που πάντα συγκινούσε τον συνθέτη. Αλλά, είτε στο βιολοντσέλο είτε στο κόρνο είτε σε όλη την ορχήστρα, το θέμα διατηρεί την αισθαντικότητά του. Στη συνέχεια τον λόγο έχουν τα κλαρινέτα, ακολουθεί μια σύντομη δραματική ορχηστρική παρέμβαση, απαντά ένα βιολοντσέλο σόλο, συνοδευόμενο από όλα τα έγχορδα, ένας γνωστός βοημικός χορός (τον έχει συμπεριλάβει και στην 9η Συμφωνία του Νέου Κόσμου), τα κόρνα και το βιολοντσέλο πάλι, μέχρι να αποκορυφωθεί το κοντσέρτο με την εκρηκτική coda.
Την Κρατική μας τίμησε με το βιολοντσέλο του ο διεθνούς φήμης Νταβίντ Γκερινγκάς από τη Λιθουανία, νικητής του διαγωνισμού Τσαϊκόφσκι το 1970, που μαθήτευσε πλάι στον μεγάλο Μστισλάβ Ροστροπόβιτς. Από το σύνολο ξεχώρισε με τον κόρνο της η ταλαντούχα Χριστίνα Παντελίδου.
Την Ορχήστρα διηύθυνε ο Στέφανος Τσιαλής, ο μόνιμος προσκεκλημένος μαέστρος της Συμφωνικής Ορχήστρας του Αμβούργου και της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Θουριγγίας, ο οποίος είναι και ο καλλιτεχνικός διευθυντής της ΚΟΑ από το 2014.
Ο γενναιόδωρος Νταβίντ Γκερινγκάς αντάμειψε το ενθουσιασμένο κοινό με τρία επιπλέον βιολοντσελιστικά αριστουργήματα.
Και καλής αρχής γενομένης μύριαι καλαί έπονται.
