«Το “Φίλημα” του Νικηφόρου Λύτρα και η “Αναμονή”» της Ανθούλας Δανιήλ
Στα μάγουλα ενός κοριτσιού όπως και στους στίχους ενός ποιήματος, από τον αποστολέα έως τον αποδέκτη δε μεσολαβεί τίποτε. Η μεταγλώττιση γίνεται χωρίς διερμηνέα
(Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, «Τα κορίτσια», σελ. 129)
Ο πασίγνωστος πίνακας του Νικηφόρου Λύτρα με τον τίτλο Το φίλημα είναι έργο που ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε πριν από το 1878 και φυσικά υπακούει στο ηθογραφικό είδος· στην απεικόνιση της απλής, μικρής, κλειστής κοινωνίας. Στα χαρακτηριστικά του έργου, όπως και στα Κάλαντα, επισημαίνουμε το φτωχό φθαρμένο πλακόστρωτο, την κρεμασμένη από το ταβάνι πλεξάνα με τα σκόρδα, τα σκόρπια ρούχα από το κοφίνι με τα ρούχα της μπουγάδας προφανώς, τα οποία, μαζί με την παντόφλα που έχει φύγει από το πόδι της κόρης, συνιστούν δείγμα της βιασύνης να προλάβει τον νέο που έφτασε στο παραθυράκι της. Η στιγμή φαίνεται πως είναι λίγη – στιγμή-σταγόνα στον αιώνα του καιρού, που πρέπει να την προλάβει πριν χαθεί. Όλα υποβάλλουν την αίσθηση μιας αόρατης παρουσίας. Είναι ο Έρωτας και η ψυχική ταραχή που έχει επιφέρει στην αγνή ψυχή της κόρης. Ο καλλιτέχνης διακριτικά εξαγιάζει τη στιγμή.
Η κόρη μέσα σε χώρο ημιυπαίθριο. Το ταβάνι εξυπονοεί την εσωτερικότητα, ενώ η γλάστρα με τον μακρύμισχο κρίνο απαιτεί εξωτερικό περιβάλλον. Ψηλά στον τοίχο, μια άλλη γλάστρα, που στέλνει προς τα κάτω τα άνθη της, συμβάλλει με τον τρόπο της στην αόρατη άνωθεν Θεία παρουσία. Στο φτωχικό σπίτι, τα μόνα στολίδια είναι τα κοσμήματα της φύσης, τα λουλούδια, με την παρουσία των οποίων ο Λύτρας υπέβαλε και την αίσθηση της θεότητας. Ο κρίνος μάλιστα που υψώνεται, όπως τεντώνεται το σώμα της κόρης και μεγαλώνει μαζί της στον ίδιο χώρο, είναι το σύμβολο της αγνότητας, αλλά και το μήνυμα που της φέρνει ο αγγελιοφόρος του θεού Έρωτα. Ακόμα η κόρη ξυπόλητη πάνω στις πλάκες (σαν την Ελευθερία του Ελύτη, βλ. Ο μικρός ναυτίλος, 7), ή το μικρό βορινό παραθυράκι (που θα έλεγε πάλι ο Ελύτης), από όπου θα πάρει το φιλί του αγοριού, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, βρίσκεται ένα επίπεδο πιο ψηλά, υποδηλώνει εκείνον που έρχεται ουρανόθεν. Ο έρωτας έρχεται ντυμένος με πορφυρή χλαμύδα· έτσι τουλάχιστον τον περιμένει η Σαπφώ.
Παρατηρώ την εικόνα και αναλογίζομαι το μήνυμα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Η αίσθησή μου είναι πως ο καλλιτέχνης υποδηλώνει έναν Ευαγγελισμό. Το φτωχικό σπίτι, η κόρη, ο κρίνος, ο άγγελος στο παραθυράκι, εκπρόσωπος ενός θεού που δεν διακρίνεται, αλλά στην περίπτωσή μας βρήκε επιτέλους «μια θέση στο ύπαιθρο των αισθητηρίων μας», και του οποίου την απουσία είχε επισημάνει ο ποιητής και από τον χριστιανισμό και τον μαρξισμό (Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο, σελ. 52).
Όμως του έργου αυτού υπάρχει άλλο, το οποίο (αν είναι σωστές οι χρονολογίες δημιουργίας τους) έρχεται εκ των υστέρων να δείξει τι προηγήθηκε αυτού του φιλήματος. Πρόκειται για το έργο Αναμονή, το οποίο ο καλλιτέχνης φέρεται ότι φιλοτέχνησε ανάμεσα στο 1895 με 1900, δηλαδή περίπου δεκαεφτά χρόνια αργότερα από το Φίλημα.
Ποια ανάγκη υποχρέωσε τον καλλιτέχνη σ’ αυτή την πρωθύστερη δημιουργία; Η απλή απάντηση είναι το ότι κάθε καλλιτέχνης επανέρχεται και επανεπεξεργάζεται τα έργα του, μας λέει ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης Γιάννης Κολοκοτρώνης και το παράδειγμα το παίρνει από ένα σκαμνί που επανέρχεται σε παραλλαγές στα έργα του Λύτρα. Μια άλλη, ίσως, ότι μετά το Φίλημα σκέφτηκε τα προ του φιλήματος και έτσι φιλοτέχνησε την Αναμονή. Ωστόσο, σημασία δεν έχει τόσο η πρόθεσή του, την οποία αγνοούμε, όσο το έτοιμο έργο (σαν μακρινός αλλά όχι άσχετος απόηχος φτάνει η Γυμνή Μάγια και η Ντυμένη Μάγια του Γκόγια).
Ο καλλιτέχνης διακριτικά εξαγιάζει τη στιγμή.
Η Αναμονή είναι έργο το οποίο διαδραματίζεται στο ίδιο περιβάλλον με το Φίλημα, με ελάχιστες μόνο διαφορές. Η κόρη ακριβώς στην ίδια στάση, το φυτό πλάι της όμως είναι πιο κοντό και τα άνθη του κρίνου πιο μεγάλα και έντονα, σαν σε διέγερση, το παράθυρο στενόμακρο, ενώ η εσοχή του θυμίζει εικονοστάσι άδειο που περιμένει την εικόνα για να γεμίσει. Από το μισάνοιχτο παντζούρι φαίνεται ο κόσμος έξω, χλοερή γη και γαλανός ουρανός. Η ακαταστασία του χώρου μέσα μπορεί να υποδηλώνει την αναστάτωση της ψυχής, ενώ η κόρη αδημονεί μπροστά στο μισάνοιχτο παράθυρο –σαν παράθυρο άδειο η Αρετούσα– λέει ο ποιητής. Έρωτας σε αναμονή, η κρίσιμη ώρα πλησιάζει.
Ανοίγω παρένθεση: Ο Ελύτης, από τον οποίο και το παραπάνω μότο, έχει σχολιάσει με τον τρόπο του το θέμα παραλλάσσοντας με αναφορές σε μυθολογικά έργα, στα οποία συνδυάζει τον αισθησιασμό με την αγιότητα, χωρίς καν να δείξει πρόσωπα. Μια πηγή και το χορτάρι πρωταγωνιστούν στο απόσπασμα: «Έχουν να λένε ότι, από τη στιγμή που ο Δάφνις, παραλλάσσοντας το μουρμουρητό μιας πηγής, αξιώθηκε να ψιθυρίσει λόγια λατρείας στο αυτί της εκστατικής Χλόης, γεννήθηκε ο Έρωτας» (Ανοιχτά Χαρτιά, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος», σελ. 191). Σε άλλη εκδοχή, «Από τότε που η ευπέδιλος Ίρις, χρυσοκόμα Ζεφύρω μίγεισα, έφερε στον κόσμο τον Έρωτα και η γη πεινασμένη άνοιξε την αγκαλιά της στο μεγάλο μήνυμα, μύρισε ωραία η χλόη…» και πιο κάτω, η μικρή sirenita de la mar σκόρπισε γύρω της χιλιάδες αστραπές με το ποδήλατό της. «Είναι οι αστραπές που αλωνίζουν τα νιάτα· κάθε μια τους αντιστοιχεί και σε μια λαχτάρα· κι είναι όλες οι λαχτάρες κοπέλες…» με ονόματα δροσερά «που βγαίνουν να φιλήσουν τα παιδιά που αγαπούν, ν’ αφήσουν στα χείλια τους un raro gusto de hiel, de menta y de albahaca», δηλαδή μια σπάνια γεύση χολής, μέντας και βασιλικού. (Ανοιχτά Χαρτιά, «Τα κορίτσια», σελ. 127-128). Την ημέρα αυτή την ονόμασαν Σήμερα λέει ο ποιητής και μας βάζει να σκεφτούμε ότι το κάθε «Σήμερα», το αληθινό «Σήμερα», είναι αυτό που ξεκίνησε με ένα ερωτικό φιλί. Ο ποιητής δηλαδή, αξιοποιώντας τους μύθους με τις παραλλαγές τους και προσωποποιώντας τη φύση, κατάφερε να δείξει αυτό που η χριστιανική παράδοση είπε χρησιμοποιώντας πρόσωπα.
Κλείνω την παρένθεση και επιστρέφω στον Λύτρα. Η λεπτομέρεια του κρίνου είναι που τώρα με απασχολεί. Στον πίνακα Αναμονή, ο κρίνος έχει, όπως είπαμε, πιο κοντό μίσχο και πιο έντονα και μεγάλα άνθη. Επιπλέον, η σκιά του στον τοίχο είναι ίση με το φυτό, ενώ στο Φίλημα είναι αισθητά πιο μικρή και τα άνθη πιο διακριτικά, πιο ήρεμα. Αυτές οι μικρές λεπτομέρειες μας επιτρέπουν δύο σχόλια. Στην Αναμονή η λαχτάρα είναι η μεγάλη και η μεγάλη ώρα έχει φτάσει. Η αναμονή έχει ωριμάσει! Στο Φίλημα η αναμονή έχει λήξει, το αναμενόμενο είναι ήδη γεγονός και η ισορροπία έχει επέλθει. Ο κρίνος στο ίδιο ύψος με το κορίτσι υποδηλώνει την πληρότητα, την επιθυμία που βρήκε ικανοποίηση. Η μικρότερη σκιά δείχνει ότι βρισκόμαστε πλέον από την άλλη πλευρά του γεγονότος, ο χρόνος με τη μορφή της σκιάς έχει προχωρήσει.
Μια άλλη, ακόμα πιο μακριά από τα πράγματα, παρατήρηση είναι ότι όλοι οι Ευαγγελισμοί έχουν την Παναγία δεξιά και το άγγελο αριστερά. Την ίδια διάταξη έχουν τα πράγματα και στην ταινία του Τζεφιρέλι. Η Μαρία κοιμάται δεξιά στον χώρο και το παραθυράκι από όπου μπαίνει το φως το αγγελικό και το μήνυμα είναι ψηλά και αριστερά. Στους πίνακες του Βερμέερ, επίσης το φως έρχεται από αριστερά. Η Επιθυμία του Μπαλτίς, με μορφή αγοριού, σκύβει πάνω από το κορίτσι το ξαπλωμένο στον καναπέ, πάλι από αριστερά. Ο άγγελος που κατεβαίνει πάνω από την Αγία Θηρεσία της Άβιλα, έργο του Μπερνίνι, παρομοίως.
Όλα λοιπόν, αυστηρώς θρησκευτικά ή σε παραλλαγή, υποκρύπτουν μια μακρά σειρά εικαστικών αναλόγων στα οποία, πίσω από την προφανή διαφορά, οι έννοιες έχουν μυστικές σχέσεις και αν τις «περπατήσουμε στο βάθος θα βγούμε σ’ ένα άλλου είδους ξέφωτο που είναι η Ποίηση», όπως γράφει ο ποιητής (Ο μικρός ναυτίλος, IV) και στην προκειμένη περίπτωση που είναι η Ζωγραφική.
