Τον περασμένο Νοέμβριο, το Diastixo.gr δημοσίευσε δυο ποιήματα του Χουάν Χέλμαν (Juan Gelman) σε δική μου απόδοση στα ελληνικά (δείτε εδώ). Μ’ εκείνη τη δημοσίευση, επιχείρησα να συστήσω στους λάτρεις της ποίησης έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές της Αργεντινής: τον Χουάν Χέλμαν, που δυστυχώς παραμένει άγνωστος για τα λογοτεχνικά πράγματα της πατρίδας μας.

Σήμερα, 14 Ιανουαρίου 2024, κλείνουν δέκα χρόνια από τη μέρα που ο Χουάν Χέλμαν πέρασε στο επέκεινα, αφού όμως είχε εξασφαλίσει περίοπτη θέση στις δέλτους της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Ο ποιητής έζησε και πολέμησε μια ζωή γράφοντας στίχους από φωτιά, πασχίζοντας για ελευθερία και δικαιοσύνη, και διασταυρώθηκε με τις άτεγκτες δικτατορικές κυβερνήσεις της Αργεντινής πολεμώντας τες με όπλο του τα ενεργητικά ρήματα και τα γυμνά ουσιαστικά των στίχων του.

O Χουάν Χέλμαν, ποιητής, δημοσιογράφος και μεταφραστής, γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες το 1930 από Ουκρανοεβραίους γονείς που μετανάστευσαν στην Αργεντινή, διαφεύγοντας από τη σταλινική Σοβιετική Ένωση με πλαστά διαβατήρια, μετά την αποπομπή και την εξορία του Τρότσκι στην Άλμα Άτα, στα σύνορα της Μαντζουρίας, αφού διέβλεψαν τα δεινά που επέρχονταν.

Η οικογένεια Χέλμαν έφτασε στην Αργεντινή το 1929 και εγκαταστάθηκε στη γειτονιά Villa Crespo του Μπουένος Άιρες, όπου ο ποιητής πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Η Villa Crespo ήταν μια μεσοαστική γειτονιά, αποτελούμενη στην πλειοψηφία της από Εβραίους μετανάστες. Εκεί ο ποιητής μυήθηκε από τα εφηβικά του χρόνια στο πάθος του για δικαιοσύνη και ελευθερία, εμπλεκόμενος ως εκ τούτου με την πολιτική από μικρός.

Στα χρόνια της Villa Crespo, ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο Μπόρις, τον μύησε στην ποίηση απαγγέλλοντάς του ποιήματα του Πούσκιν στα ρωσικά και τον έσπρωξε στη μελέτη των κλασικών της λογοτεχνίας, του Ουγκό, του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι. Στα δεκαπέντε του χρόνια, όντας μαθητής εντάχτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα, όπου ήρθε σε επαφή με άλλους ανήσυχους λογοτεχνικά νέους μαζί με τους οποίους, μεταγενέστερα, το 1955, δημιούργησε τη λογοτεχνική παρέα με το όνομα «El pan duro», με μότο της ομάδας την παραδοχή πως η ποίηση έχει νόημα μόνο αν είναι πολιτικά τοποθετημένη. Μέντορες και ποιητές που άσκησαν επιρροή στη λογοτεχνική ομάδα «El pan duro» ήταν ο μεγάλος ποιητής του Περού, César Vallejo, και ο Αργεντίνος Raúl González Tuñón.

Την επόμενη χρονιά, ο Χουάν Χέλμαν έκανε εντυπωσιακή εμφάνιση με την πρώτη του ποιητική συλλογή, Violín y otros mujeres (Βιολί και άλλες γυναίκες). Τη σύστασή του στο λογοτεχνικό κοινό της εποχής την κάνει ο καθιερωμένος ποιητής Raúl González Tuñón με έναν θερμό πρόλογο στην έκδοση. Η συνέχεια είναι άκρως δημιουργική, αφού το ποιητικό του έργο εκτείνεται σε 27 ποιητικές συλλογές. Για μένα το σπουδαιότερο ποίημά του είναι η δραματική ελεγεία του, η συνομιλία με τη νεκρή του μητέρα.

Το γράμμα στη μητέρα μου είναι ένα ποίημα που γράφτηκε σε μια πυρετώδη νύχτα το 1984 στη Γενεύη, στο οποίο ο ποιητής συνομιλεί με τη νεκρή μητέρα του για να λυτρωθεί και να ξαναβρεί τον εαυτό του. Θυμάται επίσης την απόγνωσή του όταν μακριά από την Αργεντινή, εξόριστος, έψαχνε για ένα πλαστό διαβατήριο για να επιστρέψει στην Αργεντινή, για να είναι κοντά στη μητέρα του να της κλείσει τα μάτια. Η λυρική απόγνωση με την οποία ο Χέλμαν ανασυνθέτει την ανάμνηση της νεκρής του μητέρας, σε αντίστιξη με τη θηριωδία της στρατιωτικής δικτατορίας και την προσωπική του αδυναμία, την τραγική κατάσταση όπου βρέθηκε, ακούγεται σαν συνέχεια της «Ανοιχτής επιστολής» (1980), στην οποία είχε ανοίξει έναν συνταρακτικό «διάλογο» με τον γιο του, Μαρτσέλο-Αριέλ,* που τον δολοφόνησε η δικτατορία στον πρώιμο ανθό της νιότης του, στα 19 του χρόνια. Ο συνδετικός κρίκος και των δύο γραμμάτων είναι ο αβάστακτος πόνος της οριστικής απώλειας, του θανάτου πολυαγαπημένων μας προσφιλών ανθρώπων.

Ο Χουάν Χέλμαν υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές με παγκόσμια εμβέλεια. Το ποιητικό έργο του φέρνει στο φως μια διαρκή αναζήτηση με μια υπερβατική γλώσσα, με όχημα τον κριτικό ρεαλισμό, αλλά συνάμα με μια τρυφερή οικειότητα σαν να μιλάς με έναν φίλο ή μια φίλη πίνοντας καφέ, καταθέτοντας τα μύχια της ψυχής του με έναν μοναδικό τρόπο από άποψη ύφους και τεχνοτροπίας.

Η νοσταλγία του Χουάν Χέλμαν για την πατρίδα του, αφού έζησε πολλά χρόνια εξόριστος, αποτυπώνεται με ενάργεια στους στίχους του. Αλλά το μεγαλείο της ποίησής του θα μπορούσα να πω πως οφείλεται στο μεγαλείο της ψυχής να αφήσει κατά μέρος τον πόνο και την οργή του (ενάντια στη δικτατορία και την εξορία που έζησε) και να εγκύψει βαθιά μέσα του, για να επανεκκινήσει την ποιητική του έμπνευση με χαμηλόφωνο και ταυτόχρονα στεντόρειο τρόπο, μιλώντας για τον έρωτα, την εξορία του και το μεγάλο σκάνδαλο του σημερινού κόσμου, την κοινωνική αδικία που γιγαντώνεται.

Ο ποιητής εγκατέλειψε τη γήινη παρουσία του στις 14 Ιανουαρίου 2014, στην Πόλη του Μεξικού. Πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στην εξορία: από το 1975 έως το 1988 έζησε εξόριστος στη Ρώμη, στη Μαδρίτη, στη Μανάγκουα, στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη και στο Μεξικό. Τιμήθηκε με δεκάδες βραβεία και διακρίσεις στην πατρίδα του, αλλά και διεθνώς. Το σπουδαιότερο μεταξύ αυτών είναι το βραβείο Θερβάντες το 2007, το οποίο είναι το σπουδαιότερο βραβείο της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.

Το ποιητικό έργο του φέρνει στο φως μια διαρκή αναζήτηση με μια υπερβατική γλώσσα, με όχημα τον κριτικό ρεαλισμό, αλλά συνάμα με μια τρυφερή οικειότητα σαν να μιλάς με έναν φίλο ή μια φίλη πίνοντας καφέ.

Ευελπιστώ να μπορέσω να αποδώσω στο προσεχές μέλλον στα ελληνικά το ποίημά του Το γράμμα στη μητέρα μου, που είναι ένα ποίημα πλέον των 3.000 στίχων, και μαζί την ομιλία του Χούλιο Κορτάσαρ το 1981, στην παρουσίαση της ποιητικής του συλλογής Interrupciones I, η οποία είναι μνημείο λόγου αληθινού φίλου προς φίλο.

Κλείνω ετούτο το επετειακό αφιέρωμα στον Χουάν Χέλμαν με ένα ποίημά του, που έγινε παγκοσμίως γνωστό από τη μελοποίησή του από το μουσικό συγκρότημα Gotan Project:

Αυτο-πεποιθήσεις

Καθισμένος στο γραφείο και γράφει, ο ποιητής
«μ’ αυτό το ποίημα δε θα κερδίσεις την εξουσία» σκέφτεται
«μ’ αυτούς τους στίχους δε θα γίνει Επανάσταση» φωνάζει
«ούτε και με χιλιάδες στίχους γεννιέται επανάσταση» κραυγάζει.

Και δυστυχώς: αυτοί οι στίχοι δε θα κάνουν
καλύτερη τη ζωή στους χαμάληδες, στους δάσκαλους, στους υλοτόμους,
για να τρώνε καλύτερα ή ο ίδιος ο ποιητής να τραφεί και να ζήσει με άνεση
ούτε που αρκούν για να σαγηνέψει κάποια.

Δε θα βγάλει χρήματα γράφοντας στίχους
οι στίχοι δεν δίνουν «Ελευθέρας» στα σινεμά
δε θα αγοράσει ρούχα μ’ αυτούς
ούτε αρκούν να αγοράσει καπνό ή κρασί μ’ αυτούς.

Μήτε χαρταετούς, μήτε φουλάρια, ούτε βαρκούλες,
ούτε ταύρους ουδέ ομπρέλες θα εξασφαλίσει με τη γραφή
αν βασιζόταν στους στίχους θα τον μούλιαζε η βροχή
και δε θα λάβει συγχώρεση ούτε ευμένεια με δαύτους.

«μ’ αυτό το ποίημα δε θα κερδίσεις την εξουσία» σκέφτεται
«μ’ αυτούς τους στίχους δε θα γίνει Επανάσταση» φωνάζει
«ούτε και με χιλιάδες στίχους γεννιέται επανάσταση» κραυγάζει.

[Απόδοση στα ελληνικά: Πάνος Νιαβής]

*Στις 26 Αυγούστου 1976, ο γιος του, Μαρτσέλο-Αριέλ, και η έγκυος γυναίκα του, Κλαούντια, συνελήφθησαν από τη χούντα της Αργεντινής. Το παιδί τους γεννήθηκε και πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και το ζευγάρι «εξαφανίστηκε», όπως δεκάδες χιλιάδες άλλοι συμπατριώτες τους. Ο ποιητής επέστρεψε κρυφά στην Αργεντινή και έπειτα από πολυετή έρευνα, το 1990, κατάφερε να βρει τα λείψανα του γιου του σε ένα ποτάμι, στο Σαν Φερνάντο. Συνεχίζοντας να σκαλίζει την υπόθεση κατάφερε να βρει, ύστερα από 8 χρόνια έρευνας, πως η νύφη του είχε μεταφερθεί στην Ουρουγουάη και πως εκεί γέννησε την εγγονή του, τη Μαρία Μαρκαλένα Χέλμαν Γκαρσία, με την όποια συναντήθηκε το 2000, αναφωνώντας έμπλεος συγκίνησης: «Έχω ξανά οικογένεια, είμαι παππούς!» και «Θα μιλώ γι’ αυτούς που λείπουν για πάντα».

Twitter