Με αφορμή την πρόσφατη έκδοση C.P. Cavafy: Selected Poems, τριάντα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη μεταφρασμένα από τον David Connolly –με εισαγωγή του ίδιου, χρονολόγιο και αγγλική εργογραφία του ποιητή–, συνάντησα τον μεταφραστή, κάπου ανάμεσα στις ακαδημαϊκές και τις εκδοτικές του υποχρεώσεις. Τριάντα πέντε χρόνια που ζει στην Ελλάδα, ο David Connolly ασχολείται με τη μετάφραση, τόσο με την έμπρακτη όσο και με την επιστήμη της μετάφρασης, δηλαδή τη μεταφρασεολογία, ως καθηγητής πανεπιστημίου. «Ασχολούμαι όμως πολύ και με την προβολή του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό», συμπληρώνει. Πιάνομαι από αυτό το τελευταίο για να ρωτήσω κάτι εντελώς πρακτικό, καθώς συνέχεια λέμε ότι πρέπει να γίνουν πράγματα, έτσι αόριστα:

Έχετε να προτείνετε τρεις συγκεκριμένες ενέργειες που θα μπορούσε αυτή τη στιγμή να κάνει το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, για τη στήριξη και την προώθηση του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό;

Αφού έκλεισε το ΕΚΕΒΙ και αφού το Υπουργείο Πολιτισμού δεν φαίνεται για την ώρα να αναλαμβάνει καμία πρωτοβουλία σ' αυτά τα θέματα, όλο το βάρος για την προώθηση του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, από όσο μπορώ να καταλάβω, έχει πέσει στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Τρία απλά πράγματα που θα μπορούσαν να γίνουν άμεσα είναι: Πρώτον, να αρχίσει πάλι να κυκλοφορεί ένα έντυπο για την πληροφόρηση των ξένων εκδοτών και των ατζέντηδων, όπως ήταν το ηλεκτρονικό περιοδικό Ithaca. Πιστεύω όμως πως θα έπρεπε να γυρίσουμε στην αρχική μορφή του Ithaca, που ήταν έντυπο• να υπάρχει μια επιτροπή για την επιλογή των βιβλίων, αποτελούμενη από ανθρώπους που γνωρίζουν πώς λειτουργούν τα πράγματα στο εξωτερικό και στις διεθνείς εκθέσεις βιβλίων, που γνωρίζουν από μετάφραση και ξέρουν τις προσδοκίες του εκάστοτε αναγνωστικού κοινού, σε κάθε χώρα.

Αυτά τα βιβλία θα επιλέγονται με σκοπό να μεταφραστούν και να εκδοθούν στο εξωτερικό; Θα χρηματοδοτήσει δηλαδή και τη μετάφραση το Ίδρυμα;

Αυτή θα ήταν η δεύτερη πρόταση. Να επαναλειτουργήσει άμεσα το περίφημο πρόγραμμα Φράσις, που χρηματοδοτούσε τις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό. Χωρίς χρηματοδότηση για μετάφραση βιβλίων από «μικρές χώρες», οι ξένοι εκδότες δεν προχωρούν σε παραγωγές, επειδή το κόστος γι' αυτούς είναι πολύ μεγαλύτερο απ' το να εκδώσουν, για παράδειγμα, ένα αγγλικό βιβλίο. Το τρίτο θα ήταν, πιστεύω, να αρχίσουν πάλι ένα πρόγραμμα που υπήρχε παλιά, στο πλαίσιο του οποίου έστελναν Έλληνες συγγραφείς στο εξωτερικό. Αλλά όχι όπως γινόταν τότε, που πήγαιναν οι συγγραφείς σε ελληνικές βραδιές ή σε εκδηλώσεις μεμονωμένες οι οποίες αφορούσαν μόνο την ελληνική παροικία, στο Λονδίνο ή αλλού...

Όχι δηλαδή σε ελληνοκεντρικές εκδηλώσεις...

Ακριβώς! Αλλά να τους στείλουμε στα γνωστά και μεγάλα λογοτεχνικά φεστιβάλ: ένας συγγραφέας κάθε φορά να αναμετρηθεί, να δει αν μπορεί να σταθεί δίπλα σε ομότεχνούς του από άλλες χώρες. Και να πάει όχι ως Έλληνας συγγραφέας και μόνο, αλλά ως ένας καλός συγγραφέας που τυχαίνει να είναι και Έλληνας.

Το έχω πει πολλές φορές, αλλά δεν ξέρω αν έχει γίνει αντιληπτό από τους αρμόδιους φορείς εδώ, ότι έξω κανείς δεν ενδιαφέρεται για εθνικές λογοτεχνίες. Και το αναγνωστικό κοινό και οι εκδότες και οι ατζέντηδες ενδιαφέρονται για καλά βιβλία και στη συνέχεια για καλούς συγγραφείς. Αν όμως ένα βιβλίο από την Ελλάδα κάνει μια καλή πορεία στο εξωτερικό, αυτό θα παρασύρει και άλλα βιβλία. Κάπως έτσι πρέπει να λειτουργήσει το σύστημα, και όχι να προσπαθήσουμε να εξαγάγουμε σύσσωμη την ελληνική λογοτεχνία.

Πόσο εύκολο είναι να πουλήσουμε ένα ελληνικό βιβλίο στο εξωτερικό;

Όσον αφορά τη ζήτηση του ελληνικού βιβλίου, η κατάσταση στο εξωτερικό είναι δεινή• και γίνεται όλο και πιο δύσκολο να πλασάρεις ένα ελληνικό μυθιστόρημα –πόσο μάλλον ένα βιβλίο με ελληνική ποίηση– σ' έναν ξένο εκδότη. Στα 30 χρόνια που εγώ ασχολούμαι με τη μετάφραση και την προώθηση του ελληνικού βιβλίου, τα πράγματα πηγαίνουν όλο προς το χειρότερο. Τα βιβλία δε, που μεταφράζονταν και κυκλοφορούσαν από Έλληνες εκδότες εντός Ελλάδας, δεν είχαν καμιά εκδοτική τύχη. Γινόταν μόνο για λόγους γοήτρου, δεν φαίνονταν πουθενά. Τώρα όμως έχω πειστεί ότι μια λύση μπορεί να είναι να προσπαθήσουμε να πλασάρουμε το ελληνικό βιβλίο σε όλους αυτούς που έρχονται στην Ελλάδα ως τουρίστες. Από τα εκατομμύρια που καταφθάνουν, έστω το 1/10 να ενδιαφέρεται λίγο για το ελληνικό βιβλίο και να αγοράσει ένα, είναι κέρδος. Και γίνεται εύκολη διαφήμιση σ' αυτούς τους αποδέκτες: μπορούμε να τους «συναντήσουμε» στα αεροδρόμια, στα γνωστά νησιά-θέρετρα, σε βιβλιοπωλεία της Μυκόνου, της Σαντορίνης, της Σκιάθου, και κυρίως στα μουσεία. Δεν υπάρχει τουρίστας που δεν πηγαίνει στο Μουσείο της Ακρόπολης ή στο Αρχαιολογικό, στην Ολυμπία ή στους Δελφούς. Γνωρίζω ότι τα πωλητήρια των μουσείων εξαρτώνται από το ΤΑΠ [Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων], αλλά δεν νοείται να μην επιτρέπεται να πωλούν βιβλία. Είναι μεγάλο λάθος και πρέπει να αλλάξει. Γιατί, δίπλα τους οδηγούς του μουσείου, ο επισκέπτης να μη δει και δέκα βιβλία στη γλώσσα του, καλαίσθητα και φθηνά, με κλασικά έργα της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής; Γνωρίζω ότι υπάρχει γραφειοκρατία, αλλά σ' αυτήν ακριβώς την περίπτωση μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλία το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού και να επέμβει άμεσα ο υπουργός. Γι' αυτό έχουμε υπουργό πολιτισμού• μια απόφαση είναι!

Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια μετάφρασή σας τριάντα ποιημάτων του Καβάφη...

Ο Καβάφης είναι ένα φαινόμενο στο εξωτερικό όσον αφορά τις μεταφράσεις. Είναι ο πιο μεταφρασμένος ποιητής• στην Αγγλία κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή 13 ολοκληρωμένες μεταφράσεις του Κανόνα. Δεν θεωρώ ότι εγώ μπορούσα να κάνω μια μετάφραση τόσο καλύτερη, δεν είχα προσωπική επιθυμία να αναμετρηθώ με τον Καβάφη. Αλλά η πρόταση των Εκδόσεων Αιώρα μού άρεσε: 30 από τα πιο γνωστά ποιήματα σε μια δίγλωσση έκδοση, έτσι ώστε με λίγη προσπάθεια να μπορεί κανείς να διαβάσει και το πρωτότυπο. Το θεωρώ πολύ σημαντικό. Θυμάμαι κι εγώ ως φοιτητής, όταν μάθαινα ελληνικά, μ' άρεσε που με λίγη προσπάθεια μπορούσα να βγάλω και το πρωτότυπο, με βοήθεια την αγγλική μετάφραση. Σου δίνει μια άλλη αίσθηση.

Κατάλαβα ότι η πρόκληση για εσάς δεν ήταν να βρείτε τις ιδανικές λέξεις, αλλά να αποδώσετε τον ρυθμό και την έμφαση, τη δομή των ποιημάτων και το καβαφικό στιλ;

Ο Καβάφης κατά κάποιον τρόπο είναι ευκολομετάφραστος. Η ποίησή του είναι αφηγηματική, αποφεύγει και ο ίδιος την εξεζητημένη γλώσσα. Παρ' όλ' αυτά, δεν υπάρχει ποίηση που να είναι εύκολη στη μετάφραση και ο Καβάφης έχει τα ιδιαίτερα προβλήματά του: είναι γνωστό το θέμα της μεικτής του γλώσσας, που μας καταγοητεύει σήμερα αλλά δεν περνάει σε μία ξένη γλώσσα γιατί δεν υπάρχουν τα ίδια γλωσσικά ιδιώματα, δεν υπάρχει η αντιστοιχία δημοτικής και καθαρεύουσας. Κυρίως αυτό που δεν πρέπει να χαθεί στη μετάφραση είναι αυτό που όλοι έχουν επισημάνει: ότι έχει έναν ιδιαίτερο τόνο στη φωνή του. Όταν διαβάζεις ένα ποίημά του, αμέσως καταλαβαίνεις ότι είναι Καβάφης από αυτή την ιδιαίτερη ποιητική του φωνή. Αυτό είναι που προσπαθούσα να αποδώσω στην αγγλική μετάφραση, δίνοντας βεβαίως σημασία στο τι λέει, αλλά προσπαθώντας να δώσω μεγαλύτερη σημασία στον ποιητικό τόνο της φωνής του, στον ρυθμό, στην ιδιαίτερη στίξη που χρησιμοποιεί, στις επαναλήψεις...

Σας συμβαίνει να «κολλήσετε» όταν μεταφράζετε κάτι, να ψάχνετε τις λέξεις; Τι κάνετε για να «ξεκολλήσετε»;

Το αφήνω, και σε ανύποπτη στιγμή μού έρχεται μια λύση. Ή κάποια στιγμή είμαι αναγκασμένος να συμφιλιωθώ με μια λύση που δεν με ευχαριστεί, αλλά είναι η καλύτερη εκείνη τη στιγμή. Και συνήθως, αργότερα, όταν το βιβλίο έχει εκδοθεί, τότε μου έρχεται η σωστή λέξη! Ξέρω ότι δεν κάνεις τίποτα αν κολλάς και μένεις εκεί. Το αφήνεις, βάζεις κάποιες εναλλακτικές, ξαναέρχεσαι με ένα φρέσκο μάτι ύστερα από μια εβδομάδα ή από έναν μήνα και πολλές φορές στο μεταξύ δουλεύει μέσα σου υποσυνείδητα. Βλέπω τηλεόραση και ξαφνικά ακούω τη λέξη που θέλω.

Κάτι τελευταίο που θα θέλατε να πείτε στους αναγνώστες μας;

Ο περισσότερος κόσμος με ξέρει ως μεταφραστή, ενώ εγώ θεωρώ ότι και η μεταφρασεολογία και η προώθηση του βιβλίου είναι εξίσου σημαντικά μέρη του έργου μου. Από εδώ και πέρα, αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να μεταφέρω αυτές τις γνώσεις μου σε μια νέα γενιά. Με ενδιαφέρει να βοηθήσω νέα παιδιά που έρχονται τώρα στην Ελλάδα για σπουδές και μαθαίνουν ελληνικά. Εκεί θέλω να δώσω βαρύτητα και να συμβάλλω από εδώ και πέρα. Συμμετέχω εδώ και δύο χρόνια σ' ένα πρόγραμμα από την Αγγλία που λέγεται Mentorship [περ. Καθοδήγηση], στο πλαίσιο του οποίου λειτουργώ ως μέντορας για κάποιον επίδοξο μεταφραστή, που κάνει τα πρώτα του βήματα στον χώρο και μεταφράζει από τα ελληνικά στα αγγλικά. Μου στέλνει τις μεταφράσεις του και στη συνέχεια τις συζητάμε. Το πρόγραμμα έχει οργανωθεί σε συνεργασία με τη Βρετανική Εταιρεία Συγγραφέων. Ίσως και μια τέτοια πρωτοβουλία θα μπορούσε να αναλάβει το Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού: να διευκολύνει τους νέους μεταφραστές, να τους καλούμε εδώ για σεμινάρια, να γνωριστούν με συγγραφείς και με εκδότες, να εξοικειωθούν με το ελληνικό εκδοτικό τοπίο. Όλοι αυτοί λειτουργούν σαν πρεσβευτές της Ελλάδας στο εξωτερικό. Γιατί να μην το αξιοποιήσουμε; Να δημιουργήσουμε μια νέα γενιά φιλελλήνων!

(Από τις Εκδόσεις Αιώρα κυκλοφορούν δύο μεταφράσεις στη σειρά MODERN GREEK CLASSICS:
Alexandros Papadiamandis, Fey Folk – A tale from Skiathos (2013), C.P. Cavafy, Selected Poems (2014). Πρόσφατα κυκλοφόρησε και το βιβλίο Odysseas Elytis: The Oxopetra Elegies & West of Sorrow από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Όλα σε μετάφραση και με εισαγωγή του David Connolly.)

Selected Poems
C.P. Cavafy
μετάφραση: David Connolly
Αιώρα
104 σελ.
Τιμή € 11,00

Twitter