H Ιρένε Βαγέχο σπούδασε Κλασική Φιλολογία και πήρε το διδακτορικό της από τα Πανεπιστήµια της Σαραγόσα και της Φλωρεντίας. Είναι συγγραφέας µυθιστορηµάτων, δοκιµίων και παιδικών βιβλίων, ενώ αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο. Το βιβλίο της Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα έχει γνωρίσει µεγάλη επιτυχία όχι µόνο στην Ισπανία αλλά και διεθνώς, αφού µεταφράζεται σε περισσότερες από 30 χώρες και έχει αποσπάσει σηµαντικά βραβεία – στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση της Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη. Στο πλαίσιο του φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία Εν Αθήναις) η Ιρένε Βαγέχο βρέθηκε στη χώρα μας, ως προσκεκλημένη της Πρεσβείας της Ισπανίας, του Ινστιτούτου Θερβάντες και των Εκδόσεων Μεταίχμιο, και γνωρίστηκε με το ελληνικό κοινό στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού στο Κολωνάκι, καθώς και μέσα από τη συζήτησή της με μέλη λεσχών ανάγνωσης στο Ινστιτούτο Θερβάντες. Η επίσκεψή της μας έδωσε την ευκαιρία για την ακόλουθη συνέντευξη εκ του σύνεγγυς μαζί της.

Πώς νιώθετε που βρίσκεστε στη χώρα μας;

Ήμουν πολύ ενθουσιασμένη που θα βρισκόμουν εδώ και θα συναντούσα το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αλλά συνάμα φοβόμουν και ανησυχούσα για το τι γνώμη θα έχετε για το βιβλίο μου, καθώς αφορά την ιστορία και τις ιδέες σας. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μου, όμως, είχα την ευκαιρία να βρεθώ σε τέσσερις λέσχες βιβλίου και να συνομιλήσω με το κοινό, που μου έδειξε πόσο αγάπησε τον Πάπυρο, κάτι που με χαροποίησε ιδιαίτερα. Επίσης, να πω ότι έχετε πολύ ωραία μέρη και βιβλιοπωλεία στην Αθήνα, ενώ εντυπωσιάστηκα από το ότι αρκετοί Έλληνες μιλούν ισπανικά.

Ποια είναι η γνώμη σας για τη σημερινή Ελλάδα, αλλά και την αρχαία ιστορία της;

Είμαι παθιασμένη με την αρχαία Ελλάδα απ’ όταν ήμουν παιδί, καθώς ο πατέρας μου συνήθιζε να μου λέει ιστορίες από την ελληνική μυθολογία όταν με έβαζε για ύπνο και μου άρεσαν ιδιαίτερα οι περιπέτειες του Οδυσσέα. Τότε δεν αντιλαμβανόμουν τη βαρύτητα αυτών των έργων, όμως πλέον συνηθίζω να λέω στον πατέρα μου ότι εκείνη την πρώτη νύχτα που μου διηγήθηκε την Οδύσσεια, με έκανε την κλασική φιλόλογο που είμαι τώρα. Αργότερα, παθιάστηκα με τη σύγχρονη και κλασική λογοτεχνία και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου βρέθηκα για έναν μήνα στην Ακαδημία της Χίου, για να μελετήσω την ελληνική λογοτεχνία – και ήταν πραγματικά υπέροχα. Γενικότερα, αγαπώ τις τέχνες και τους δημιουργούς σας, και πέρα από τα κλασικά έργα πιστεύω ότι έχετε εξαιρετικούς δημιουργούς, π.χ. τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, αλλά και τον νέο ελληνικό κινηματογράφο με καλλιτέχνες όπως ο Γιώργος Λάνθιμος. Προέρχομαι από την ευρύτερη περιοχή όπου γεννήθηκε ο μεγάλος σκηνοθέτης Λουίς Μπουνιουέλ και παρακολουθώντας τους δικούς σας σκηνοθέτες πιστεύω ότι είναι άξιοι διάδοχοί του, καθώς μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες, τους ίδιους φόβους και παρόμοια καλλιτεχνική «ματιά». Επίσης, όταν έγραφα ένα μυθιστόρημα με ήρωα έναν μετανάστη, θαύμασα και εμπνεύστηκα από την προσπάθεια που κάνατε κατά τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης πριν από λίγα χρόνια. Ήταν εξαιρετική η βοήθεια που προσφέρατε σε αυτούς τους ανθρώπους.

Αντιλαμβάνομαι το πάθος και την ευχαρίστηση που αισθάνεστε όταν γράφετε για την Ελλάδα…

Ναι, έχετε σπουδαίους συγγραφείς, που είναι κορυφαίοι στη χρήση συμβόλων και μεταφορών, όπως η Μαργαρίτα Καραπάνου με το βιβλίο Η Κασσάνδρα και ο λύκος. Αισθάνομαι ότι οι Έλληνες και οι Ισπανοί, όχι μόνο ως δημιουργοί αλλά και ως λαοί, βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους· έχουν βιώσει οικονομική κρίση, μοιράζονται πολλά κοινά ως χώρες αλλά και ως συμπεριφορά των ανθρώπων. Πιστεύω ότι οι μεσογειακές χώρες πρέπει να υποστηρίζουν η μία την άλλη και να επικοινωνούν μεταξύ τους, δημιουργώντας μία «αδελφότητα» ανταλλαγής ιδεών.

Τι σας έκανε να πάρετε την απόφαση να γράψετε ένα βιβλίο που θα περιλαμβάνει όλα αυτά τα γεγονότα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα;

Κατά τη διάρκεια της μελέτης μου συνειδητοποίησα ότι οι αναγνώστες, οι δημιουργοί αλλά και οι εκδότες ανησυχούν μήπως τα έντυπα βιβλία αντικατασταθούν από τα ηλεκτρονικά (ebooks) και με αφορμή αυτή την κοινή ανησυχία αποφάσισα ως ερευνήτρια ότι θέλω να παρουσιάσω την ιστορία του βιβλίου μέχρι σήμερα, για να αποδείξω ότι τα βιβλία έχουν καταφέρει να επιζήσουν στην ανθρώπινη ιστορία, όπως άλλα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε από το παρελθόν μέχρι και τώρα π.χ. το γυαλί, τα εργαλεία, τα έπιπλα – όλα όσα προέρχονται από πολύ παλιά και έχουν επιζήσει μέσα στις χιλιετίες. Θα ήθελα να δείξουμε περισσότερο σεβασμό στα βιβλία και το μήνυμα το οποίο θέλω να περάσω είναι ότι όλες οι μορφές και οι τρόποι ανάγνωσης, είτε είναι βιβλίο, είτε ένα τάμπλετ, δεν βρίσκονται σε ανταγωνισμό, γιατί το καθένα παρέχει διαφορετικές δυνατότητες, και να τα δούμε όλα ως εργαλεία για το καλό μας – ως άνθρωποι και αναγνώστες. Τα βιβλία μπορούμε να τα αγγίξουμε, να τα δούμε, να μυρίσουμε τη μυρωδιά του χαρτιού και να τα δωρίσουμε σε ένα αγαπημένο μας πρόσωπο, σε αντίθεση με τις ηλεκτρονικές συσκευές που είναι πιο ψυχρές. Ειδικοί της εκπαίδευσης κατέγραψαν ότι θυμόμαστε περισσότερο κάτι που διαβάζουμε στο χαρτί παρά σε μια οθόνη, γιατί έχουμε οπτική επαφή και περνά πιο εύκολα στη μνήμη μας. Ίσως έχουμε περισσότερα κέρδη από τις έντυπες εκδόσεις και ίσως τα βιβλία είναι πιο ισχυρά στο να δημιουργούμε αναμνήσεις και συναισθήματα μέσα από αυτά. Δεν πρέπει να βλέπουμε τις διάφορες μορφές, λοιπόν, σαν κάτι ανταγωνιστικό, αλλά να νιώθουμε τυχεροί που έχουμε πλέον τόσα μέσα για να προσεγγίσουμε και να διαβάσουμε ένα βιβλίο.

Eίμαστε το μόνο ζώο που μπορεί να «επικοινωνήσει» με τους νεκρούς του μέσω των βιβλίων και να ακούσουμε τη «φωνή» τους.

Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη συγγραφή του Παπύρου;

Ερευνούσα την ιστορία των βιβλίων, της λογοτεχνίας, της συγγραφής, της ανάγνωσης για πάνω από μία δεκαετία στο πανεπιστήμιο, αυτό είναι και το θέμα της διατριβής μου, αλλά αυτό που με δυσκόλεψε πραγματικά ήταν να βρω την παρουσία των γυναικών στην αρχαιότητα, γυναίκες φιλόσοφους, επιστήμονες… κανείς δεν ανέφερε τη συνεισφορά των γυναικών στην ιστορία. Έτσι, προσπάθησα να βρω αν οι γυναίκες στην αρχαιότητα είχαν τη δυνατότητα να γράφουν και να διαβάζουν, καθώς γνωρίζουμε ότι κυριαρχούσε ο μισογυνισμός, ή αν υπήρξαν γυναίκες που έπαιξαν κάποιον σημαντικό ρόλο αλλά ήταν πολύ παραμερισμένες. Ωστόσο, δεν περίμενα ότι εν τέλει θα ανακαλύψω τόσα γυναικεία ονόματα που συμμετείχαν στα πολιτιστικά δρώμενα ως φιλόσοφοι, πολιτικοί, δασκάλες και καθηγήτριες μέσα σε τόσο ανδροκρατούμενα πεδία και πραγματικά έμεινα έκπληκτη όταν ανακάλυψα ότι το πρώτο λογοτεχνικό κείμενο της ιστορίας είναι υπογεγραμμένο από μια ακαδημαϊκή ιέρεια, που δηλώνει ότι αυτή είναι η συγγραφέας του. Δυστυχώς, αυτά τα ονόματα των γυναικών δεν βρίσκονται στα βιβλία της ιστορίας, ούτε είναι γνωστά στο ευρύ κοινό – παραγκωνίζεται το έργο τους, ενώ θα έπρεπε να τις αναφέρουμε ως πρωταγωνίστριες. Κατά τις επισκέψεις μου σε σχολεία μίλησα με έφηβες που θέλουν να μάθουν αυτές τις ιστορίες και χάρηκαν που υπήρξαν αυτές οι γυναίκες. Πιστεύω ότι πρέπει να διδάσκουμε ότι οι γυναίκες ήταν εκεί από την αρχή της ιστορίας, πρωταγωνιστώντας σε σημαντικές δημιουργίες και ιστορικά γεγονότα, και το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτές είναι να περισώσουμε τα ονόματά τους. Φανταστείτε ότι ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να βρω έστω και μικρές αναφορές σε αυτές! Πιστεύω ότι επιτέλους οι γυναίκες μπορούν να χαράξουν τις δικές τους πορείες, αφήνοντας το σημάδι τους στην ιστορία, δημιουργώντας παραδόσεις. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου αντιλήφθηκα ότι αυτές οι σπουδαίες γυναίκες του παρελθόντος δεν γνώριζαν η μία την ύπαρξη της άλλης, η καθεμία νόμιζε ότι ήταν η μόνη που κάνει κάτι αγνοώντας την ύπαρξη των προηγούμενων, τον μόχθο και τον αγώνα τους, ώστε να εμπνευστούν απ’ αυτές και να συνεχίσουν το έργο τους.

Πιστεύετε ότι οι συγγραφείς έχουν την ευθύνη να σώσουν το βιβλίο;

Πιστεύω ότι το πιο σημαντικό πράγμα στην ιστορία είναι ότι σώσαμε τα βιβλία και συνεχίζουμε να διαβάζουμε έργα, όχι από υποχρέωση, αλλά από αγνή αγάπη για τα βιβλία και το διάβασμα. Στο παρελθόν υπήρξαν άνθρωποι που διέσωσαν έργα ποίησης, μυθιστορήματα, επιστημονικά συγγράμματα, βιβλία ιδεών με σκοπό όχι να γίνουν διάσημοι ή να μείνει το όνομά τους στην ιστορία, κυνηγώντας την αθανασία μέσα από τα έργα αυτά, αλλά από καθαρή αγάπη. Στον Πάπυρο οι πρωταγωνιστές είναι καθημερινοί άνθρωποι, ανώνυμοι αναγνώστες, ταξιδευτές, μοναχές, ιερείς, εκδότες, μεταφραστές, μέλη εκδοτικών οίκων και τυπογραφείων που ήθελαν να βεβαιωθούν ότι τα σημαντικά αυτά έργα θα επιβιώσουν και θα ταξιδέψουν στο μέλλον, όπως κάνουμε και εμείς τώρα όταν ολοκληρώνουμε την ανάγνωση ενός βιβλίου και το κρατάμε, σκεπτόμενοι τα παιδιά, τα εγγόνια μας, τις επόμενες γενιές που θα το κρατήσουν στα χέρια τους και θα το διαβάσουν, κάτι το οποίο είναι πανέμορφο ως σκέψη. Ξέρετε, οι άνθρωποι λέγαμε ιστορίες πολύ πριν ανακαλυφθεί η γραφή και τα βιβλία, ιστορίες προφορικές, λέξεις στον αέρα, που μας γέννησαν την ανάγκη να καταγράψουμε αυτόν τον «αέρα», ώστε να τον μεταφέρουμε στους επόμενους, κάτι που φαινόταν ακατόρθωτο τότε, όμως όλοι μαζί ως ανθρωπότητα πετύχαμε αυτό το απίστευτο επίτευγμα. Έπρεπε να εφεύρουμε τη γραφή, η οποία είναι σχέδια στο χαρτί, τα οποία ονομάσαμε γράμματα και στη συνέχεια τα μετατρέψαμε σε ποιήματα, στίχους, ιδέες και ιστορίες. Κατόπιν, η επόμενη πρόκληση ήταν να βρούμε υλικά για να γράψουμε πάνω τους αυτές τις λέξεις, δοκιμάσαμε την πέτρα, δέρμα ζώων, παπύρους, μέταλλα, σχεδόν παντού, ώσπου να βρούμε το ιδανικό υλικό. Είναι από τα μεγαλύτερα κατορθώματά μας ως ανθρωπότητα, καθώς είμαστε το μόνο ζώο που μπορεί να «επικοινωνήσει» με τους νεκρούς του μέσω των βιβλίων και να ακούσουμε τη «φωνή» τους, να μάθουμε πώς ήταν η ζωή τότε και γεγονότα πριν γεννηθούμε. Κι αυτό μας καθιστά ικανούς να θυμόμαστε ονόματα, μέρη και γεγονότα της ιστορίας μας, ταξίδια και επιτεύγματα, να μελετάμε και να τιμάμε τους προγόνους μας με τα έργα μας. Η ικανότητα αυτή που έχουμε ως άνθρωποι αποτελεί το κλειδί, ώστε να μπορούμε να οραματιστούμε το μέλλον – ακριβώς επειδή γνωρίζουμε το παρελθόν, μπορούμε να χτίσουμε το μέλλον μέσω αυτής της σύνδεσης. Ένα από τα κύρια θέματα της μελέτης μου αφορά τον εκδημοκρατισμό της γνώσης, καθώς τα βιβλία στην αρχή ήταν δείγμα εξουσίας και ανήκαν κυρίως σε αριστοκράτες, ιερείς και ανθρώπους της εξουσίας, αποκλείοντας έτσι την πρόσβαση των απλών πολιτών στη γνώση και στην πληροφορία, γιατί όπως ξέρουμε η γνώση είναι δύναμη. Παράλληλα, υπήρχαν άνθρωποι που πάλευαν για τον εκδημοκρατισμό της γνώσης και της ελεύθερης πρόσβασης στα βιβλία, αυτοί οι ανώνυμοι ήρωες των βιβλιοθηκών, βιβλιοπωλείων, σχολείων, πανεπιστημίων, που μάχονταν για το δικαίωμα στη γραφή και στην ανάγνωση, όπως ήταν η μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, που παρείχε ελεύθερη πρόσβαση στα βιβλία της για όλο τον κόσμο. Αυτό ήταν ένα μεγάλο επίτευγμα, που κατακτήθηκε ενάντια σε πολλούς ισχυρούς εχθρούς και τώρα έχουμε πολλές επιλογές και τρόπους πρόσβασης στα βιβλία – των βιβλιοθηκών, των πανεπιστημίων, των βιβλιοπωλείων. Όλοι εμείς οι απλοί κοινοί άνθρωποι με την αγάπη μας για τον πολιτισμό και τις γνώσεις περισώσαμε το βιβλίο και είμαστε αυτοί που θα διασφαλίσουμε και την παρουσία του στο μέλλον.

Το διάβασμα είναι μια τόσο σύνθετη, δημιουργική και απολαυστική διαδικασία, σαν ένα γυμναστήριο του μυαλού, γι’ αυτό πρέπει να το προφυλάξουμε.

Πιστεύετε ότι ο κόσμος, ζώντας σ’ έναν τόσο γρήγορο ρυθμό και σ’ ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, με κυρίαρχη τη διάσπαση προσοχής, είναι ικανός να αφιερώσει χρόνο ώστε να διαβάσει ένα βιβλίο ή ακόμα και ένα μεγάλο άρθρο;

Τα εμπόδια έχουν αλλάξει σε σχέση με το παρελθόν, όπου η τεράστια δυσκολία κάποιου που επιθυμούσε να διαβάσει ένα βιβλίο ήταν η άρνηση πρόσβασης σε αυτό, σε αντίθεση με το τώρα όπου το πρόβλημα είναι ότι υπάρχουν εκατοντάδες επιλογές – διαδίκτυο, οθόνες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτή είναι η πρόκληση στις μέρες μας, αλλά πιστεύω ότι πολλοί άνθρωποι είναι αφοσιωμένοι στο διάβασμα, υπάρχουν οι βιβλιοθήκες και οι λέσχες ανάγνωσης, όπως αυτές που είχα το προνόμιο να γνωρίσω τις τελευταίες μέρες που βρίσκομαι στην Αθήνα. Οι άνθρωποι συναντιούνται σε τέτοια μέρη, πραγματοποιούν εκδηλώσεις, ανταλλάσσουν ιδέες και συζητούν για τα βιβλία, κάτι που είναι πολύ όμορφο. Όλη αυτή η μαζική πληροφορία στο διαδίκτυο και στην τηλεόραση υποκρύπτει κάποια ρίσκα. Βλέποντας τόσες σειρές και ταινίες στην τηλεόραση γίνεσαι παθητικός θεατής σε σύγκριση με το διάβασμα, όπου χρησιμοποιείς όλες τις αισθήσεις σου. Το μηχάνημα που ονομάζεται ανθρώπινος νους, το οποίο δουλεύει σε πιο αργούς ρυθμούς σε σχέση με τους υπολογιστές και τα κινητά τηλέφωνα, χρειάζεται χρόνο για να ηρεμήσει, να συγκεντρωθεί και να επεξεργαστεί τις πληροφορίες που λαμβάνει, με αποτέλεσμα όλη αυτή η έκθεση στην ασταμάτητη πληροφόρηση να τον κάνει να χάνει την κριτική του σκέψη. Διαβάζοντας ένα βιβλίο, χρησιμοποιείς τη φαντασία σου, είσαι εσύ ο δημιουργός της ταινίας μέσα στο κεφάλι σου και αυτό είναι πολύ συναρπαστικό – να χρησιμοποιείς τόσους νευρώνες του εγκεφάλου σου, ενισχύοντας παράλληλα την κριτική σου σκέψη. Το διάβασμα είναι μια τόσο σύνθετη, δημιουργική και απολαυστική διαδικασία, σαν ένα γυμναστήριο του μυαλού, γι’ αυτό πρέπει να το προφυλάξουμε.

Πώς πιστεύετε ότι μπορούμε να φέρουμε τα παιδιά πιο κοντά στα βιβλία;

Αυτό είναι ένα μεγάλο ερώτημα, που και εμείς ως γονείς προσπαθούμε να απαντήσουμε. Προσωπικά, πιστεύω ότι είναι σημαντικό να αφήνουμε ελεύθερα τα παιδιά στο διάβασμα και να μην το χρησιμοποιούμε ως επιβράβευση ή ως τιμωρία, γιατί έτσι τα εκπαιδεύουμε στην τιμωρία και στον εκβιασμό, ενώ το διάβασμα πρέπει να συνδέεται με την απόλαυση. Σε μια πρόσφατη σχετική έρευνα αναφέρεται ότι πολύ σημαντικό ρόλο στη φιλαναγνωσία των παιδιών παίζει η εικόνα που έχουν για τους γονείς τους, αν για παράδειγμα τους βλέπουν στο σπίτι να διαβάζουν, αν έχουν βιβλία στο σπίτι τους ή αν πηγαίνουν σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία συχνά, αν συζητούν γι’ αυτά καθημερινά στην οικογένειά τους, κ.λπ. – αν νιώθουν, δηλαδή, ότι τα βιβλία είναι βασικό μέρος της καθημερινότητας της οικογένειάς τους. Επίσης, εξίσου σημαντική είναι η ελευθερία της επιλογής, τι τους αρέσει και τι όχι, ώστε να μη νιώθουν καταπίεση σε αυτό που θα διαβάσουν. Όλα, λοιπόν, έχουν να κάνουν με τις δυνατότητες και την ελευθερία που παρέχουμε στα παιδιά μας. Εγώ αγάπησα τα βιβλία και το διάβασμα, επειδή οι γονείς μου μου διάβαζαν δυνατά ιστορίες όταν ήμουν μικρή, τις βραδινές ώρες. Μπορούμε να τους δείξουμε τον δρόμο και να τον ακολουθήσουν όποια στιγμή της ζωής τους το αισθανθούν τα ίδια.

Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Irene Vallejo
μετάφραση: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη
Μεταίχμιο
σ. 544
ISBN: 978-618-03-2857-8
Τιμή: 19,90€

O Χρήστος Ιωάννου είναι δημοσιογράφος.

Άλλα κείμενα:

• Γιώργος Αγγελίδης: «Σκοτεινή κληρονομιά»
• Αφροδίτη Χηνοφώτη: «Ικέτες της φωτιάς»
• Maja Lunde: συνέντευξη στον Χρήστο Ιωάννου
• «Ο Jo Nesbo επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής» του Χρήστου Ιωάννου
• «Ο Σέχαν Καρουνατίλακα στην Αθήνα» του Χρήστου Ιωάννου

Twitter