Ο Τζακ Φέργουεδερ υπηρέτησε ως πολεμικός ανταποκριτής στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν για τις εφημερίδες The Washington Post και The Daily Telegraph. Στο Ιράκ, κατάφερε να γλιτώσει από επίθεση βομβιστή αυτοκτονίας, από επιχείρηση απαγωγής του και από πολλές αιματηρές συγκρούσεις. Τώρα πλέον έχει αφιερωθεί στη συγγραφή και στην οικογενειακή ζωή. Το βιβλίο του Ο εθελοντής, που τιμήθηκε με το βραβείο Costa 2019 και κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση Θεοδώρας Δαρβίρη, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Ο εθελοντής;

Το 2011 συναντήθηκα μ’ έναν φίλο μου ρεπόρτερ, με τον οποίο καλύπταμε τους πολέμους στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Προσπαθούσαμε να κατανοήσουμε τι είχε συμβεί εκεί πέρα, όταν μου ανέφερε ότι είχε επισκεφτεί το στρατόπεδο του Άουσβιτς και είχε μάθει για μια εστία αντίστασης που υπήρχε εκεί κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του. Αυτό ήταν για μένα κάτι πραγματικά συγκλονιστικό, πάντα θεωρούσα ότι αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης ήταν το υπέρτατο σύμβολο θυματοποίησης και βασανισμών, δεν μπορούσα να πιστέψω ότι κάποιος είχε προβάλει αντίσταση εκεί.

Και ο Βίτολντ Πιλέτσκι σάς έδωσε τη δυνατότητα να δείτε το στρατόπεδο συγκέντρωσης από άλλη οπτική;

Ο Πιλέτσκι μού έδωσε τη δυνατότητα να δω το στρατόπεδο από μια εντελώς διαφορετική οπτική, όχι μέσα από τα μάτια ενός θύματος, αλλά από τη σκοπιά ενός πρωταγωνιστή. Κάτι άλλο που αποτελούσε πρόκληση για μένα ήταν το γεγονός ότι ο Πιλέτσκι είχε στην αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου την ηλικία μου, καθώς επίσης σπίτι, σύζυγο και δυο παιδιά, όπως εγώ. Τι ήταν λοιπόν αυτό που τον έκανε να ρισκάρει τα πάντα, αναλαμβάνοντας μια τόσο επικίνδυνη αποστολή, ποιο ήταν το κίνητρό του για να προσφερθεί ως εθελοντής; Όλα αυτά ήταν για μένα μια αφορμή πολύ ισχυρή για να ξεκινήσω το βιβλίο μου, ήξερα ότι έπρεπε να ψάξω αυτή την υπόθεση περισσότερο.

Αυτός ο άνθρωπος, όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, δεν διέφερε από εμένα κι από σας σε τίποτα.

Το βιβλίο σας σε ποια κατηγορία εντάσσεται;

Δεν είναι λογοτεχνικό αφήγημα. Κάθε απόσπασμα και κάθε λεπτομέρεια προέρχεται από κάποια πρωτογενή πηγή, μια κατάθεση, μια ανάμνηση ή μια συνέντευξη. Είχα πάντα οδηγό μου τον κανόνα του ίδιου του Πιλέτσκι για την περιγραφή του στρατοπέδου: τίποτα δεν πρέπει να είναι υπερβολικό ή κατασκευασμένο. Ακόμα και το πιο αθώο ψεματάκι μπορεί να βεβηλώσει τη μνήμη όλων των υπέροχων ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους στο Άουσβιτς.

Ποιες ήταν εκείνες οι αρετές που έκαναν τον Πιλέτσκι διαφορετικό;

Στη διάρκεια της έρευνάς μου προσπάθησα να καταλάβω τι ήταν αυτό που έκανε τον Πιλέτσκι τόσο ξεχωριστό. Όμως όσο περισσότερο ανακάλυπτα τα γραπτά του ή συναντούσα αυτούς που τον γνώριζαν –και σε μερικές περιπτώσεις είχαν πολεμήσει μαζί του–, καταλάβαινα ότι το πιο εκπληκτικό στην περίπτωσή του ήταν το γεγονός ότι αυτός ο αγρότης και πατέρας δύο παιδιών, που πλησίαζε τα σαράντα, δεν είχε δείξει κάποια διάθεση κοινωνικής προσφοράς κι ούτε ήταν θρήσκος. Αυτός ο άνθρωπος, όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, δεν διέφερε από εμένα κι από σας σε τίποτα. Αυτό ήταν το πρώτο στοιχείο που μου έκανε εντύπωση και με οδήγησε στο επόμενο ερώτημα: τι θα μπορούσε να οδηγήσει αυτόν τον φαινομενικά συνηθισμένο άνθρωπο να αναπτύξει την ηθική του διάσταση οργανώνοντας την αντίσταση εναντίον των χειρότερων εγκληματιών που είχε αναδείξει η ναζιστική Γερμανία, την ώρα που οι γύρω του αδρανούσαν ολοκληρωτικά; Ο Πιλέτσκι ήταν ένας άντρας με βαθιά πίστη και πατριωτισμό κι αυτά τα δυο στοιχεία τον βοήθησαν να διατηρήσει τον ηθικό του κώδικα μέσα στο στρατόπεδο. Όμως είχε κι ένα άλλο προσόν που εντυπωσίασε όσους τον είχαν γνωρίσει: την ικανότητα να εμπιστεύεται τους άλλους. Σ’ ένα μέρος όπου οι Ναζί προσπαθούσαν να ισοπεδώσουν κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό, η ιδέα τού να πιστέψεις στον διπλανό σου είχε επαναστατική δυναμική.

Ο Πιλέτσκι ήθελε να διεισδύσει στο Άουσβιτς για λογαριασμό των Πολωνών αντιστασιακών. Ποιος ήταν ο στόχος του;

Στόχος του ήταν να δημιουργήσει έναν πυρήνα και να συγκεντρώσει στοιχεία που θα αποδείκνυαν την εγκληματική δράση των Ναζί. Μέσα σε δυόμισι χρόνια κατόρθωσε να δημιουργήσει μια μυστική ομάδα η οποία ήταν σε θέση να σαμποτάρει εγκαταστάσεις, να οργανώσει δολοφονίες Γερμανών αξιωματικών και να προετοιμάσει ένοπλες εξεγέρσεις. Κάποια στιγμή, κατόρθωσε να στήσει κι έναν μυστικό ραδιοφωνικό σταθμό, που εξέπεμπε από το στρατόπεδο. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος που ενημέρωσε τον κόσμο για τα τρομακτικά γεγονότα που λάμβαναν χώρα στο Άουσβιτς, μέσα από τις κρυφές του αναφορές. Ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να σταματήσει αυτό που συνέβαινε εκεί, τρία ολόκληρα χρόνια πριν οι συμμαχικές δυνάμεις ανακοινώσουν δημόσια την ύπαρξη του στρατοπέδου, το οποίο ο Πιλέτσκι τούς παρακινούσε για καιρό να βομβαρδίσουν.

Γιατί η ιστορία του Πιλέτσκι έχει τόσο μεγάλη σημασία;

Ο Πιλέτσκι έφτασε στο Άουσβιτς στην αρχή της δημιουργίας του, τον Σεπτέμβριο του 1940, τότε που ήταν ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης για τους εθνικιστές Πολωνούς. Ήταν ένας χώρος βασανισμού, όμως ακόμα μπορούσε να συγκριθεί με τα στρατόπεδα κρατουμένων που υπήρχαν σε άλλα σημεία της Γερμανίας. Ο λόγος για τον οποίο η ιστορία του Πιλέτσκι έχει τόσο μεγάλη σημασία είναι ότι έγινε μάρτυρας της εξέλιξης του στρατοπέδου υπό την καθοδήγηση των Ναζί, οι οποίοι συνέλαβαν την ιδέα και κατόπιν έχτισαν ένα εργοστάσιο θανάτου για τους Εβραίους της Ευρώπης.

Οι περιγραφές του στρατοπέδου είναι συγκλονιστικές. Ποια ήταν η καθημερινότητα των κρατουμένων;

Oι κρατούμενοι ακολουθούσαν ένα πολύ σκληρό πρόγραμμα καταναγκαστικής εργασίας, τρεφόμενοι με μερίδες που περιείχαν λιγότερες από χίλιες θερμίδες την ημέρα. Στην πραγματικότητα, οι Ναζί είχαν υπολογίσει ότι ένας μέσος φυλακισμένος δε θα μπορούσε να επιβιώσει πάνω από τρεις μήνες σ’ αυτές τις συνθήκες. Θα σας περιγράψω με λεπτομέρειες μια σκηνή, επειδή καθιστά την πρώτη πράξη αντίστασης του Πιλέτσκι ακόμα πιο αξιοθαύμαστη. Η σκηνή είναι αυτούσια, όπως την περιγράφει εν συντομία ένας από τους πρώτους που στρατολογήθηκαν στην ομάδα αντίστασης, ο Konstanty Piekarski-Kon. Αυτή είναι η διήγησή του: Είναι νύχτα και οι κρατούμενοι έχουν συμπληρώσει περίπου μια βδομάδα στο στρατόπεδο. Τους έχει επιτραπεί να συγκεντρώνονται έξω από τα κελιά τους και να μιλούν, προτού ξεκινήσει η απαγόρευση κυκλοφορίας. Ψάχνουν απεγνωσμένα κάτι να φάνε, ενώ τα σώματά τους είναι γεμάτα από τα χτυπήματα που σε καθημερινή βάση δέχονται από τους φρουρούς. O Πιλέτσκι απομονώνει σε μια γωνιά τον Kon και του αποκαλύπτει την ύπαρξη της μυστικής ομάδας, η οποία εκείνη τη στιγμή αποτελείται μόνο από τον ίδιο τον Πιλέτσκι. Η αντίδραση του Kon με κάνει να χαμογελώ με την ειλικρίνειά της, λέει στον Πιλέτσκι ότι δεδομένων των συνθηκών πρέπει να είναι τρελός. Όμως τότε συνειδητοποιεί ότι με την αποκάλυψη αυτή ο Πιλέτσκι τού εμπιστεύεται τη ζωή του, επειδή θα μπορούσε αν ήθελε να τον καταδώσει για ένα κομμάτι ψωμί, όμως δεν το έκανε! Συνειδητοποίησε ότι αυτό που του προσφερόταν ήταν πιο σημαντικό από το φαγητό, του δινόταν εμπιστοσύνη και ελπίδα ότι μια ομάδα με πίστη και στόχους θα μπορούσε να αντέξει τις δυσκολίες πολύ πιο αποτελεσματικά.

Διαβάζοντας το βιβλίο ανακαλύπτουμε αφενός τη σκληρότητα, αλλά και την αλληλεγγύη ανάμεσα στους κρατούμενους. Σωστά;

Η αλληλεγγύη ήταν η ουσία της μυστικής αντιστασιακής ομάδας. Ως το καλοκαίρι του 1942, ο Πιλέτσκι είχε στρατολογήσει πάνω από 1.000 κρατούμενους. Το γεγονός ότι κανένα από αυτά τα 1.000 άτομα δεν πρόδωσε την ομάδα, δείχνει τους απίστευτους δεσμούς που είχαν σφυρηλατήσει μεταξύ τους, αλλά και την εμπνευσμένη ηγεσία του Πιλέτσκι. Παρά τις αμοιβές που πρόσφεραν οι Ναζί όταν τους δίνονταν πληροφορίες για την αντίσταση, και παρά τους σκληρούς βασανισμούς που υπέστησαν πολλά μέλη της ομάδας, κανείς δεν άνοιξε το στόμα του.

Σ’ ένα μέρος όπου οι Ναζί προσπαθούσαν να ισοπεδώσουν κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό, η ιδέα τού να πιστέψεις στον διπλανό σου είχε επαναστατική δυναμική.

Ο ίδιος προσπαθεί να μαζέψει πληροφορίες για να τις στείλει έξω και να μαθευτούν τα εγκλήματα που γίνονται στο Άουσβιτς. Ποιο στοιχείο θεωρείτε εξαιρετικά σημαντικό;

Μια από τις σημαντικότερες ιστορικές αποκαλύψεις του βιβλίου αφορά το γεγονός ότι ο Πιλέτσκι είχε καταφέρει να ειδοποιήσει τους Συμμάχους για τα εγκλήματα που διαπράττονταν στο Άουσβιτς ήδη από τον Οκτώβριο του 1940. Ύστερα από έναν μήνα στο στρατόπεδο, έμαθε ότι ένας από τους φυλακισμένους επρόκειτο να απελευθερωθεί, επειδή η οικογένειά του στη Βαρσοβία είχε πληρώσει τα λύτρα που ζητούσαν. Μέσα από κάποιον ενδιάμεσο, πλησίασε τον άνδρα αυτόν και τον έπεισε να μεταφέρει ένα μήνυμα στη Βαρσοβία. Δεν μπορούσε να του γράψει οτιδήποτε, ο άνδρας έπρεπε να απομνημονεύσει τα λόγια και να ορκιστεί στη ζωή του ότι θα μετέφερε το μήνυμα αυτολεξεί στους υπεύθυνους της Αντίστασης. Ποια ήταν τα λόγια που ψιθύρισε ο Πιλέτσκι κάτω από τη μύτη των φρουρών στο αυτί του συγκρατουμένου του, καθώς βάδιζαν σε κύκλους στον περίβολο; Κανείς δεν κατάφερε ποτέ να μάθει. To μόνο που μας άφησε σε κάποιο γραπτό του είναι το όνομα του άντρα, Aleksander Wielopolski. Έχοντας στα χέρια της αυτό το όνομα, η ερευνήτρια που δούλευε για λογαριασμό μου, η Marta Goljan, βρήκε τον γιο του Aleksander, έναν κομψό κύριο περίπου 80 χρονών, τον Piotr. Εκείνος πάλι δεν είχε ιδέα ότι ο πατέρας του ήταν ένας από τους ταχυδρόμους του Πιλέτσκι, όμως σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να ξέρει κάτι ένας από τους φίλους του πατέρα του στη Βαρσοβία, ο Dembinski. Μερικούς μήνες αργότερα, η ερευνήτρια μου τηλεφώνησε ένα βράδυ που βρισκόμουν έξω από τα αρχεία του Ealing, στο δυτικό Λονδίνο – μπορούσα να νιώσω τη συγκίνηση στη φωνή της. «Τη βρήκα», μου είπε, «βρήκα την αναφορά του Πιλέτσκι». Έχοντας στα χέρια της το όνομα, μπόρεσε να ψάξει ανάμεσα σε χιλιάδες μυστικά έγγραφα κι επιστολές, και βρήκε ένα πακέτο εγγράφων που μαρτυρούσαν την πορεία της αναφοράς κατά μήκος της Ευρώπης, μέχρι να φτάσει στην εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στο Λονδίνο. Στο βιβλίο περιγράφω αναλυτικά αυτή την ασύλληπτη πορεία του εγγράφου. Αυτά είναι τα λόγια του Πιλέτσκι και νομίζω ότι περιγράφουν τόσο την απελπισία, όσο και το πόσο ξεκάθαρα έβλεπε την κατάσταση: «Ικετεύουμε την πολωνική κυβέρνηση, για τον Θεό, να βομβαρδίσει το στρατόπεδο τερματίζοντας τα βάσανά μας. Αν πεθάνουμε κατά τους βομβαρδισμούς, θα είναι μια ανακούφιση δεδομένων των συνθηκών όπου ζούμε. Αυτή είναι η επείγουσα έκκληση που κάνουμε κατόπιν πολλής σκέψης και σας ζητώ να την εκτελέσετε εκ μέρους των συντρόφων μου στο όνομα των βασανιστηρίων που υπομένουν». Ήδη λοιπόν από το 1940 ο Πιλέτσκι κατάλαβε ότι αυτά που συνέβαιναν στο στρατόπεδο ήταν τόσο τρομακτικά, που άξιζε να πεθάνει ο ίδιος κι όσοι ζούσαν μαζί του, αν αυτό σήμαινε την καταστροφή του στρατοπέδου.

Τελικά τι κατάφερε ο Πιλέτσκι και η οργάνωσή του;

Η οργάνωση του Πιλέτσκι έσωσε εκατοντάδες ζωές στο στρατόπεδο, όμως ήταν αδύνατο να σταματήσει τους Ναζί, που από το 1942 μετέτρεπαν το στρατόπεδο σε κέντρο εξολόθρευσης των Εβραίων της Ευρώπης. Ήδη είχε αρχίσει να κατανοεί ότι οι εκκλήσεις του για δράση των Συμμάχων δεν έβρισκαν ανταπόκριση. Έτσι, αποφάσισε να αναλάβει την πιο επικίνδυνη αποστολή, δραπετεύοντας από το Άουσβιτς, ώστε να πείσει ο ίδιος προσωπικά τις συμμαχικές ηγεσίες ότι έπρεπε να παρέμβουν. Είναι μια φοβερή ιστορία που αφηγούμαι στο βιβλίο μου.

Ο Πιλέτσκι πέθανε πιστεύοντας ότι είχε αποτύχει να μεταφέρει το μήνυμά του. Ποιο μήνυμα ή ελπίδα προσπαθείτε να περάσετε στο βιβλίο σας;

Πράγματι, ο Βίτολντ Πιλέτσκι πέθανε πιστεύοντας ότι είχε αποτύχει ως προς αυτό, να μεταφέρει δηλαδή το μήνυμά του. Η ελπίδα μου είναι ότι μ’ αυτό το βιβλίο θα δείξω ότι δεν ήταν αυτός που απέτυχε, αυτός κατάφερε να ειδοποιήσει τον κόσμο για το τι συνέβαινε, η ευθύνη για αδράνεια τον καιρό που χρειαζόταν δράση βαραίνει τους Συμμάχους. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, έστειλε τουλάχιστον δέκα αναφορές μέσω μυστικών μηνυμάτων που χαρτογραφούσαν τη μετατροπή του στρατοπέδου σε εργοστάσιο θανάτου. Περιέγραψε το ξεκίνημα του προγράμματος ευθανασίας των αρρώστων κρατουμένων και τα πρώιμα πειράματα με δολοφονικά αέρια πάνω στους Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου. Όλες οι αναφορές του έφτασαν στο Λονδίνο. Ήταν λοιπόν σημαντικό για μένα να εξηγήσω για ποιον λόγο δεν ελήφθη κανένα αποτρεπτικό μέτρο. Κάποιοι από τους λόγους για τους οποίους συνέβη αυτό είναι νομίζω κατανοητοί, αν σκεφτούμε την αδιαφορία με την οποία αντιμετωπίζουμε τις φρικαλεότητες που συμβαίνουν στην εποχή μας. Όμως θέλω επίσης να υπογραμμίσω το μοναδικό επίτευγμα αυτού του Πολωνού αντιστασιακού, που κατέφερε να ειδοποιήσει τον κόσμο τόσο νωρίς.

Πώς νιώθει κανείς όταν ξέρει ότι σύντομα θα πεθάνει;

Ο Πιλέτσκι έχει μιλήσει σχετικά, στην εισαγωγή των αδημοσίευτων απομνημονευμάτων που έγραψε το 1946, δυο χρόνια προτού πεθάνει: «Έχω ακούσει πολλές εξομολογήσεις φίλων μου πριν από τον θάνατό τους», έγραψε. «Όλοι αντέδρασαν με τον ίδιο απρόβλεπτο τρόπο, είχαν μετανιώσει που δεν έδωσαν στους γύρω τους περισσότερη από την αλήθεια που είχαν μέσα στην καρδιά τους… Το μόνο πράγμα που έμεινε πίσω τους σ’ αυτόν τον κόσμο, το μόνο θετικό που άντεξε στον χρόνο ήταν αυτό που μπόρεσαν να προσφέρουν στους άλλους». Σκεφτόταν άραγε την οικογένειά του όταν έγραφε αυτά τα λόγια; Για μένα αυτό είναι ένα δυνατό κάλεσμα για όλους εμάς να κοιτάξουμε μέσα μας, βρίσκοντας αυτό που μπορούμε να μοιραστούμε με τους γύρω μας που έχουν ανάγκη.

Γιατί σήμερα, αν και υπάρχουν τόσες μαρτυρίες και αποδείξεις, υπάρχουν αρνητές του Ολοκαυτώματος;

Πιστεύω ότι το να αποδεχτούμε την πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος αποτελεί το ιδιαίτερο καθήκον του καθενός από μας. Αυτοί που αρνούνται το Ολοκαύτωμα υιοθετούν συνειδητά τα ψέματα των Ναζί. Χρειαζόμαστε ιστορίες σαν αυτή του Πιλέτσκι, για να δείξουμε τον κίνδυνο της άρνησης και της αμφιβολίας, αλλά και για να μπορέσουμε να εμποδίσουμε παρόμοια εγκλήματα στο μέλλον.

Ποια ήταν η συνέχεια της ζωής του Βίτολντ Πιλέτσκι μετά την απελευθέρωσή του από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς;

Ο Πιλέτσκι συνέχισε τον αγώνα του πολεμώντας εναντίον της κατάληψης της Πολωνίας από τους κομμουνιστές στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Συνελήφθη και εκτελέστηκε από το κομμουνιστικό καθεστώς και όλα τα ίχνη από τη δράση του στη διάρκεια του Πολέμου καταστράφηκαν ή θάφτηκαν μέσα στα στρατιωτικά αρχεία. Ακόμα και η αναφορά του ονόματός του στην Πολωνία μπορούσε να οδηγήσει σε σύλληψη. Το κομμουνιστικό καθεστώς δεν επιθυμούσε η γενναία ιστορία της αντίστασής του μέσα στο στρατόπεδο του Άουσβιτς να εμπνεύσει μια καινούργια γενιά αντίστασης. Για 50 χρόνια η ιστορία του κρατούνταν μυστική και από την ίδια την οικογένειά του. Έπρεπε να φτάσει η δεκαετία του ’90, όταν άνοιξαν τα αρχεία της κομμουνιστικής περιόδου, για να ανακαλύψει ο γιος του ο Αντρέι όλες τις λεπτομέρειες της αποστολής του πατέρα του.

Αληθεύει ότι έχει γίνει συμφωνία για μεταφορά του βιβλίου σας στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο;

Ναι, το βιβλίο έχει επιλεγεί από την Tessa Ross και την έξοχη ομάδα της στη House Production.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Απόστολος Σπυράκης

Ο εθελοντής
Η αληθινή ιστορία του ήρωα της Αντίστασης που διείσδυσε στο Άουσβιτς
Jack Fairweather
μετάφραση: Θεοδώρα Δαρβίρη
Gutenberg
528 σελ.
ISBN 978-960-01-2171-1
Τιμή €25,00

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι συγγραφέας.

Άλλα κείμενα:

• Στέλιος Παρασκευόπουλος: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Έλενα Χουζούρη: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τατιάνα Αβέρωφ: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τόλης Νικηφόρου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Ισίδωρος Ζουργός: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Twitter