Η Μορίν Κόνορς Σαντέλι είναι ιστορικός με ειδίκευση στην πρώιμη αμερικανική δημοκρατία. Έλαβε διδακτορικό τίτλο από το Πανεπιστήμιο George Mason το 2014 και είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Κοινοτικό Κολέγιο της Βόρειας Βιρτζίνια. Το βιβλίο της Ο αμερικανικός φιλελληνισμός: Η επίδραση της Επανάστασης του 1821 στις ΗΠΑ, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση των Δημήτρη Σταυρόπουλου – Σέβυς Σπυριδογιαννάκη, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.

Τι σας ώθησε να γράψετε το βιβλίο Ο αμερικανικός φιλελληνισμός;

Η έρευνά μου γι’ αυτό το βιβλίο ξεκίνησε την εποχή που έγραφα τη διατριβή μου, η οποία εστίαζε στον τρόπο με τον οποίο η κλασική αρχαιοελληνική παράδοση επηρέασε και κινητοποίησε την αμερικανική κοινωνία ώστε να υποστηρίξει την Ελληνική Επανάσταση. Στη διάρκεια εκείνης της έρευνας, κατάλαβα ότι η επιρροή της Ελληνικής Επανάστασης στη ζωή των Αμερικανών ήταν πολύ πιο σημαντική απ’ όσο νόμιζα. Καθώς ξαναδιάβαζα τις σημειώσεις ετοιμάζοντας το βιβλίο μου, ένιωσα την ανάγκη να δείξω τον τρόπο με τον οποίο το κίνημα των φιλελλήνων της Αμερικής, ειδικά η ρητορική που χρησιμοποίησαν, επηρέασε την προσπάθεια κατάργησης της δουλείας και το κίνημα υποστήριξης των δικαιωμάτων της γυναίκας.

Γιατί η Επανάσταση του 1821 είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Αμερικανούς;

H Ελληνική Επανάσταση ήταν πολύ σημαντική για την κοινωνία των Ηνωμένων Πολιτειών, που προσπαθούσε να σφυρηλατήσει μια ταυτότητα βασισμένη στην κληρονομιά των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων. Οι Αμερικανοί ένιωθαν ότι είχαν καθήκον να στηρίξουν τους Έλληνες, λόγω αυτού του δεσμού που ήθελαν να έχουν με την κλασική παράδοση κι επειδή είχαν πολεμήσει με επιτυχία κερδίζοντας την ανεξαρτησία τους από τη Βρετανία. Πίστευαν ότι καταλάβαιναν τoν πόθο των σύγχρονων Ελλήνων για ανεξαρτησία καλύτερα από τους Ευρωπαίους φιλέλληνες. Το γεγονός ότι ο αγώνας πραγματοποιούνταν ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που οι Αμερικανοί έβλεπαν ως τυραννική και δεσποτική, όχι μόνο επειδή δεν λειτουργούσε δημοκρατικά αλλά και επειδή είχε μουσουλμανικές καταβολές, έδινε περισσότερη ώθηση στην υποστήριξη της ελληνικής υπόθεσης.

Ο συνδυασμός της ρομαντικής ποίησης του λόρδου Βύρωνα με τη δράση που ανέλαβε για την εκπλήρωση των ιδανικών του, αποτέλεσε τον καταλύτη που έφερε πολλούς Αμερικανούς στο ρεύμα του φιλελληνισμού.

Γιατί μόλις εξερράγη η Επανάσταση, ξέσπασε ένα κύμα συμπάθειας και υποστήριξης προς τον εξεγερμένο λαό της Ελλάδας;

Η ενίσχυση των Ελλήνων ήταν στην αρχή μια ρομαντική αντίδραση, που ξεκινούσε από την επιθυμία των Αμερικανών να συνδεθούν με το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας. Στο ξεκίνημά της, η υποστήριξη αυτή είχε τη μορφή δημόσιων διακηρύξεων στις εφημερίδες, ομιλιών και ποιημάτων. Όταν έγινε σαφές ότι η αμερικανική κυβέρνηση δεν επρόκειτο να στείλει οικονομική βοήθεια, ούτε να αναγνωρίσει επίσημα την ελληνική ανεξαρτησία, τότε οι πολίτες όλων των τάξεων ένιωσαν κατάπληκτοι και απογοητευμένοι. Σχεδόν αμέσως, άντρες και γυναίκες από όλα τα κοινωνικά στρώματα οργάνωσαν φιλανθρωπικές δραστηριότητες για να συγκεντρώσουν χρήματα και προμήθειες για τους Έλληνες.

Ποια ήταν η επίσημη στάση της αμερικανικής κυβέρνησης απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση;

Τα περισσότερα μέλη της κυβέρνησης υποστήριξαν την ιδέα της ελληνικής ανεξαρτησίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο πρόεδρος Τζέιμς Μονρόε επιθυμούσε διακαώς να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του καινούριου κράτους ή τουλάχιστον να στείλει επίσημη βοήθεια. Πολλοί υπουργοί του υποστήριζαν ανοιχτά την ιδέα αυτή, όμως ο υπουργός Εξωτερικών Κουίνσι Άνταμς δεν θεωρούσε μια τέτοια κίνηση σωστή, σκεπτόμενος την ιδιωτική εμπορική συμφωνία που η κυβέρνησή του ήθελε να διαπραγματευτεί με τους Οθωμανούς. Ήθελε κι αυτός να υποστηρίξει την υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας, αλλά επισήμως δεν έβλεπε κάποιον τρόπο να το πετύχει τη στιγμή που άνοιγε κανάλια επικοινωνίας με τον σουλτάνο και τους συμβούλους του. Στην κατεύθυνση αυτή, ο Άνταμς μίλησε με πολλούς που ήθελαν να ενισχύσουν τους Έλληνες και τελικά έπεισε τον πρόεδρο Μονρόε να δηλώσει επίσημα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα προσέφεραν κάποια βοήθεια. Ωστόσο, έδωσε τη συγκατάθεσή του στους εκπροσώπους του φιλελληνισμού που επιθυμούσαν να ταξιδέψουν στην Ελλάδα εκπροσωπώντας τα σωματεία τους, μια κίνηση που τελικά καθυστέρησε τις εμπορικές διαπραγματεύσεις με τους Οθωμανούς.

Οι εφημερίδες της Αμερικής ονόμασαν το κίνημα της επανάστασης «Ελληνική Φωτιά». Για ποιον λόγο;

Ο φιλελληνισμός απέκτησε εκπληκτική δημοτικότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά την έρευνα που έχω κάνει για να κατανοήσω αυτό το ρεύμα, πιστεύω ότι η φράση χρησιμοποιήθηκε για να δείξει το εύρος της εξάπλωσης του ενθουσιασμού για την Ελληνική Επανάσταση στην πρώιμη αμερικανική κοινωνία. Έχω επίσης την υποψία ότι η φράση περικλείει μια αναφορά στο μυστικό όπλο των Βυζαντινών, το υγρό πυρ, και ίσως επιλέχθηκε για να εκφράσει την ελπίδα των Αμερικανών ότι η βοήθειά τους θα είχε αποφασιστική σημασία στην προσπάθεια των Ελλήνων να απελευθερωθούν από τους Οθωμανούς.

Πώς μάθαιναν τα νέα για την εξέλιξη της Επανάστασης οι Αμερικανοί;

Οι Αμερικανοί παρακολουθούσαν την εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης κατά κύριο λόγο μέσα από τις αναφορές των εφημερίδων. Καθώς οι εκπρόσωποι των φιλελληνικών σωματείων, όπως ο Samuel Gridley Howe, ο Jonathan Peckham Miller και ο George Jarvis πηγαινοέρχονταν μεταξύ Ελλάδας και Ηνωμένων πολιτειών, έδιναν ομιλίες κι έγραφαν επιστολές που τυπώνονταν και ανατυπώνονταν στις εφημερίδες όλης της επικράτειας. Τα άρθρα αυτά όχι μόνο ενημέρωναν τον αμερικανικό λαό σχετικά με την Επανάσταση, αλλά και ενίσχυαν τον ενθουσιασμό για την ελληνική υπόθεση.

Πείτε μας δυο λόγια για τους τρεις αυτούς φιλέλληνες.

Ο Samuel Gridley Howe, ο Jonathan Peckham Miller και ο George Jarvis κατατάχθηκαν εθελοντικά στον ελληνικό στρατό. Έχοντας πρόσφατα αποφοιτήσει από την ιατρική σχολή, ο Howe διαβεβαίωσε την οικογένειά του ότι σαλπάροντας για την Ελλάδα φιλοδοξούσε να αποκτήσει εμπειρίες στο πεδίο της μάχης, όμως τα γραπτά του αποδεικνύουν ότι ήταν ένας φλογερός φιλέλληνας αφοσιωμένος στην υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας. Μαζί με τον Miller και τον Jarvis ήταν από τους βασικούς παράγοντες των φιλελληνικών σωματείων στην Αμερική. Οι τρεις τους ταξίδεψαν πολλές φορές μέχρι την Ελλάδα προσπαθώντας να κρατήσουν αναμμένη τη φλόγα της Επανάστασης.

Σήμερα που η εκπαίδευση δεν αφορά μόνο τους προνομιούχους, έχω την εντύπωση ότι οι νέοι θεωρούν τη γνώση ως κάτι δεδομένο.

Γιατί οι Αμερικανοί συνέδεσαν τον ελληνικό αγώνα και τα δημοκρατικά ιδεώδη τους με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν;

Οι Αμερικανοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να απομακρυνθούν από τις βρετανικές τους καταβολές από την πρώτη στιγμή της δικής τους επανάστασης, επιθυμώντας να υιοθετήσουν τις αρχές ενός κλασικού παρελθόντος. Προσπαθώντας να συνδεθούν με τα ιδεώδη της ρωμαϊκής παράδοσης, σταδιακά, από το 1820 και ύστερα, ασπάζονταν όλο και περισσότερο τις αρχές των αρχαίων Ελλήνων, καθώς άρχισε να επικρατεί ο ενθουσιασμός για την ιδέα του καθολικού δικαιώματος της ψήφου για τον λευκό άρρενα πληθυσμό. Ενδείξεις αυτού του ενθουσιασμού για την αρχαία Ελλάδα μπορούν να εντοπιστούν στις φιλελληνικές εκδηλώσεις συγκέντρωσης βοήθειας και στις ομιλίες της εποχής, αλλά και στην αυξανόμενη δημοτικότητα τους πνεύματος αναγέννησης του αρχαιοελληνικού ιδεώδους στην αρχιτεκτονική και στις άλλες τέχνες, καθώς και στον γενικότερο υλικό πολιτισμό των Ηνωμένων Πολιτειών. Λόγου χάρη, η Δεύτερη Τράπεζα της Φιλαδέλφειας, ένα από τα παλαιότερα ιδρύματα των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι ένα διάσημο παράδειγμα αυτού του πνεύματος αναγέννησης της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής.

Πώς δημιουργήθηκε το πρώτο φιλελληνικό κίνημα στις ΗΠΑ;

Δεν έχω ακριβή εικόνα για το κλίμα που επικρατούσε σε σχέση με τους Έλληνες στον Καναδά ή στη Λατινική Αμερική, όμως στις Ηνωμένες Πολιτείες το φιλελληνικό ρεύμα οργανώθηκε πρώτα σε περιοχές περισσότερο αστικές. Η βοήθεια προς τους Έλληνες προερχόταν κατά βάση από πόλεις όπως η Νέα Υόρκη, η Βοστόνη, η Φιλαδέλφεια και η Ουάσινγκτον. Σ’ αυτές τις μεγαλουπόλεις το ζήτημα της υποστήριξης των Ελλήνων συγκέντρωνε πολλούς οπαδούς όλο το 1823 και στις αρχές του 1824, όταν ο πρόεδρος Μονρόε ανακοίνωσε την απόφαση της κυβέρνησής του να μην προσφέρει καμιά βοήθεια στην Επανάσταση. Όμως ακόμα και οι πιο μικρές κοινότητες των αγροτικών περιοχών έστελναν δωρεές στις μεγαλύτερες πόλεις. Η Νέα Υόρκη έγινε τελικά το κέντρο στο οποίο συγκεντρωνόταν η βοήθεια από όλη τη χώρα για τους Έλληνες.

Τι είδους ήταν η βοήθεια αυτή;

Οι φιλέλληνες της Αμερικής προσπάθησαν στην αρχή να συγκεντρώσουν προμήθειες και χρήματα για τον ελληνικό στρατό, γρήγορα όμως αντιλήφθηκαν ότι για να έχουν μεγαλύτερη απήχηση θα έπρεπε να ζητούν βοήθεια για ανθρωπιστικούς σκοπούς, ώστε να βρουν ανταπόκριση στα γυναικεία φιλανθρωπικά σωματεία και στις ομάδες που πίστευαν στη διεθνή ειρήνη. Ο στόχος των φιλελληνικών σωματείων ήταν τώρα η συγκέντρωση χρημάτων, τροφίμων, προμηθειών και ρουχισμού για τον άμαχο πληθυσμό.

Γιατί τα ποιήματα του λόρδου Βύρωνα και ο θάνατός του στο Μεσολόγγι έκαναν εντύπωση στην αμερικανική κοινή γνώμη;

Ο λόρδος Βύρωνας ήταν ένας πολύ γνωστός ρομαντικός ποιητής, που είχε γίνει διάσημος στις Ηνωμένες πολιτείες με το επικό του ποίημα Childe Harold. H ποίησή του, που έβρισκε έμπνευση στην κλασική εποχή, ταίριαζε στους Αμερικανούς, οι οποίοι ένιωθαν ως κομμάτι της κληρονομιάς του τόπου όπου γεννήθηκε η δημοκρατία. Οι Αμερικανοί έβλεπαν τον λόρδο Βύρωνα ως τον υπερασπιστή της Ελλάδας λόγω των ποιημάτων του, κι όταν εντάχθηκε στο πλευρό του ελληνικού στρατού τον είδαν ως πολεμιστή που χρησιμοποιεί το σπαθί του για τα δίκαια των Ελλήνων. Ο συνδυασμός της ρομαντικής ποίησης του λόρδου Βύρωνα με τη δράση που ανέλαβε για την εκπλήρωση των ιδανικών του, αποτέλεσε τον καταλύτη που έφερε πολλούς Αμερικανούς στο ρεύμα του φιλελληνισμού. Κι όταν πέθανε στο Μεσολόγγι, οι Αμερικανοί ένιωσαν ότι ήταν πλέον δικό τους καθήκον η συνέχεια της υποστήριξης των Ελλήνων. Ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν το έργο που ξεκίνησε, ώστε να μην πάει χαμένη η θυσία του.

Παράλληλα, ιδρύθηκαν σωματεία και ενώσεις για την υποστήριξη της χώρας μας με αναφορές στην πολιτισμική, την πνευματική, τη θρησκευτική, ακόμα και τη φυλετική ιστορία. Σήμερα υπάρχουν ακόμη κάποια από αυτά;

Οι φιλελληνικές οργανώσεις δεν υπάρχουν πια, όμως η κληρονομιά της κίνησης του φιλελληνισμού ενσωματώθηκε σε άλλες φιλανθρωπικές και μεταρρυθμιστικές οργανώσεις του 19ου αιώνα. Ο Samuel Gridley Howe, για παράδειγμα, έγινε γνωστός φιλάνθρωπος και οπαδός της κατάργησης της δουλείας, έχοντας κατανοήσει την αξία της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας τον καιρό που υπηρετούσε στην Ελλάδα.

Ποιο είναι το αντικείμενο διδασκαλίας σας στο πανεπιστήμιο;

Είμαι καθηγήτρια στο Κοινοτικό Κολέγιο της Βόρειας Βιρτζίνια, το δεύτερο μεγαλύτερο κοινοτικό κολέγιο των Ηνωμένων Πολιτειών, και διδάσκω ερευνητικά μαθήματα πάνω στην ιστορία της Αμερικής, του δυτικού αλλά και του παγκόσμιου πολιτισμού.

Γιατί σήμερα οι νέοι δεν γνωρίζουν αρκετά την ιστορία της χώρας τους;

Θεωρώ ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που προκαλούν αυτό το αποτέλεσμα. Από τη μια μεριά οι νέοι θα ενδιαφερθούν περισσότερο για την ιστορία τους καθώς μεγαλώνουν και ωριμάζουν. Εδώ στις Ηνωμένες Πολιτείες δίνουμε υπερβολική έμφαση στην απόκτηση ενός πτυχίου που μας χρησιμεύει μόνο στο να βρούμε κάποια δουλειά ή να ακολουθήσουμε κάποια σταδιοδρομία. Ένα πτυχίο, βέβαια, βοηθά πάντα στην πορεία προς την επαγγελματική αποκατάσταση, όμως το κλειδί για τη δημιουργία μιας κοινωνίας ελεύθερων πολιτών είναι η διδασκαλία εκείνων των μαθημάτων που θα βοηθήσουν τους νέους να γίνουν ενημερωμένοι πολίτες και ψηφοφόροι. Παραδοσιακά η εκπαίδευση προοριζόταν για τους προνομιούχους και την ελίτ, οι οποίοι λάμβαναν όλες τις σημαντικές αποφάσεις για το μέλλον των κοινωνιών. Σήμερα που η εκπαίδευση δεν αφορά μόνο τους προνομιούχους, έχω την εντύπωση ότι οι νέοι θεωρούν τη γνώση ως κάτι δεδομένο. Αν θέλουμε να ζούμε και στο μέλλον σε μια ευημερούσα δημοκρατία, πρέπει να βρούμε τον καλύτερο τρόπο με τον οποίο θα δώσουμε στα παιδιά να καταλάβουν ότι η ιστορία, όπως κι άλλα γνωστικά αντικείμενα, δεν είναι απλά κουτιά των οποίων ελέγχουν το περιεχόμενο. Είναι εργαλεία που θα τους βοηθήσουν να βρουν τον δρόμο προς την επιτυχία.

Τι θα απευθύνατε στους αναγνώστες που θα διαβάσουν τη συνέντευξή σας;

Ελπίζω ότι το βιβλίο μου θα εισαγάγει τους αναγνώστες σε ένα ελάχιστα γνωστό κεφάλαιο της πρώιμης αμερικανικής ιστορίας, τότε που οι Αμερικανοί ενδιαφέρονταν ειλικρινά για την επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης και η ανάμειξή τους είχε απρόβλεπτες επιδράσεις σε θέματα που τυπικά δεν συνδέονται με διεθνή γεγονότα. Η πρόοδος στην υπόθεση της κατάργησης της δουλείας και στην ιδέα της γυναικείας χειραφέτησης συνδέεται με την Ελληνική Επανάσταση. Βλέποντας αυτές τις μεταρρυθμιστικές κινήσεις μέσα από τον φακό του φιλελληνικού κινήματος, κατανοούμε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούσαν από νωρίς μέρος του πλέγματος των διεθνών σχέσεων, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τη σύγχρονη αντίληψη ότι οι Αμερικανοί περίμεναν μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να εισέλθουν στη διεθνή σκηνή.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Απόστολος Σπυράκης

Ο αμερικανικός φιλελληνισμός
Η επίδραση της Επανάστασης του 1821 στις ΗΠΑ
Maureen Connors Santelli
Μετάφραση: Δημήτρης Σταυρόπουλος, Σέβυ Σπυριδογιαννάκη
Πρόλογος: Geoffrey R. Ryatt, πρέσβης ΗΠΑ στην Ελλάδα
Ψυχογιός
352 σελ.
ISBN 978-618-01-3824-5
Τιμή €19,90

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι συγγραφέας.

Άλλα κείμενα:

• Στέλιος Παρασκευόπουλος: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Έλενα Χουζούρη: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τατιάνα Αβέρωφ: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τόλης Νικηφόρου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Ισίδωρος Ζουργός: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Twitter