Deno Seder: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
O Ελληνοαμερικανός Ντίνο Σέντερ ζει στην Ουάσινγκτον, όπου είναι διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας παραγωγής «Deno Seder». Ανέπτυξε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ελληνική τέχνη, ιστορία και φιλοσοφία. Όταν η σύζυγός του, Anita Semjen, διοργάνωσε μια έκθεση σχετικά με το Ολοκαύτωμα στο Yad Vashem της Ιερουσαλήμ, ο Ντίνο Σέντερ άκουσε και έμαθε για τους «δίκαιους των εθνών» από την Ελλάδα και εμπνεύστηκε να γράψει Το νησί των δικαίων, την ιστορία διάσωσης όλης της εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου από τη ναζιστική θηριωδία, κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται για την ιστορία δύο γενναίων ανδρών, του μητροπολίτη Χρυσοστόμου και του δημάρχου Λουκά Καρρέρ, οι οποίοι κατάφεραν να σώσουν όλους τους Εβραίους της Ζακύνθου κρύβοντάς τους σε οικογένειες χριστιανών.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα συγγραφής του βιβλίου Το νησί των δικαίων» (Εκδόσεις Εν πλω);
Το 1995, η γυναίκα μου διοργάνωσε μια καλλιτεχνική έκθεση στο Yad Vashem, στην Ιερουσαλήμ. Είναι από την Ουγγαρία και η έκθεσή της με θέμα Θύτες και θύματα παρουσίαζε έργα τέχνης Ευρωπαίων της Ουγγαρίας, τα οποία είχαν ανακαλυφθεί χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου. Καθώς επισκεπτόμουν το Yad Vashem πριν από το άνοιγμα της έκθεσης, αντίκρισα ένα μνημείο από την Ελλάδα με την επιγραφή «Στους δίκαιους ανάμεσα στα έθνη». Ήταν συγκλονιστικό για μένα να διαβάζω τα ονόματα αυτών των ηρωικών ανθρώπων, που έδειξαν τέτοιο κουράγιο και συμπόνια απέναντι στους καταδιωκόμενους φίλους και γείτονες. Τη στιγμή εκείνη σχημάτισα την ιδέα στο μυαλό μου ότι έπρεπε να μάθω περισσότερα για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ελλάδας κι όταν διάβασα για τον μητροπολίτη Χρυσόστομο, τον δήμαρχο Λουκά Καρρέρ και τη μοναδική εβραϊκή κοινότητα στην Ελλάδα που σώθηκε στην ολότητά της από την εξολόθρευση, αποφάσισα να γράψω αυτό το βιβλίο για τη Ζάκυνθο.
Τι ακριβώς συνέβη στη Ζάκυνθο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Το νησί καταλήφθηκε πρώτα από τους Ιταλούς, που έδειξαν το σκληρό τους πρόσωπο, κι έπειτα από τους Γερμανούς, που συμπεριφέρθηκαν φρικτά. Οι κάτοικοι εκτελούνταν για ασήμαντα παραπτώματα, όπως η παραβίαση της απαγόρευσης κυκλοφορίας ή η υποτιθέμενη προσβολή κάποιου Γερμανού αξιωματικού. Και σα να μην έφτανε η γερμανική κτηνωδία, πείνα ενέσκηψε στο νησί όπως και σ’ όλη τη χώρα. Στην Αθήνα περίπου 500 άνθρωποι πέθαιναν κάθε μέρα. Ο κατοχικός πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος βοήθησε ελάχιστα τους Έλληνες, χριστιανούς και Εβραίους. Στην Ελλάδα ο ρατσισμός κι ο αντισημιτισμός είχαν ελάχιστη απήχηση, γεγονός που εξηγεί την αδυναμία των Ελλήνων να δεχτούν την απάνθρωπη συμπεριφορά των Γερμανών. Όπως έγραψε ο Γιώργος Ιωάννου: «Οι Γερμανοί εισήγαγαν ξαφνικά σ’ αυτό που μπορεί να περιγραφεί σήμερα ως η ειδυλλιακή ατμόσφαιρα ενός βαλκανικού πολιτισμού τα αβυσσαλέα πάθη και τις ηλιθιότητες της γοτθικής Ευρώπης». Ο μητροπολίτης Χρυσόστομος ήταν αγαπητός σε όλους. Είχε σπουδάσει στο Μόναχο, όπου απέκτησε πτυχία φιλοσοφίας, νομικής και θεολογίας, μιλούσε τέσσερις γλώσσες και πίστευε ότι ο Θεός τον είχε προικίσει με ελεύθερη σκέψη κι έναν σκοπό στη ζωή του, την προστασία των πιο αδύναμων, των Ελλήνων Εβραίων, σ’ εκείνη τη σκοτεινή περίοδο.
Περίπου 600 ιερείς φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν ή θανατώθηκαν εξαιτίας της αλληλεγγύης τους προς τους Εβραίους της Ελλάδας. Ο μητροπολίτης γνώριζε τις συνέπειες, αλλά έμεινε πιστός στην απόφασή του.
Πόσοι ήταν οι Εβραίοι που ζούσαν στο νησί;
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, ζούσαν στη Ζάκυνθο 275 Έλληνες Εβραίοι. Οι χριστιανοί και οι Εβραίοι του νησιού μιλούσαν την ίδια γλώσσα, είχαν τις ίδιες αξίες, κατοικούσαν κι εργάζονταν μαζί για αιώνες. Οι Εβραίοι της Ελλάδας υπηρέτησαν στον ελληνικό στρατό κι αργότερα συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση κατά τη διάρκεια της ιταλικής και γερμανικής Κατοχής. Μια Εβραία που επέζησε, η Μαλβίνα Μεσίνα, θυμόταν στην κατάθεσή της: «Ήταν αληθινά καλοί άνθρωποι. Γνώριζαν ότι είμαστε Εβραίοι, αλλά μας βοήθησαν και ποτέ δεν μας πρόδωσαν. Μας άφησαν να ζήσουμε μαζί τους και μας έδωσαν τροφή και ρούχα. Μας αγαπούσαν πολύ κι εμείς νιώθαμε το ίδιο γι’ αυτούς».
Γιατί οι Γερμανοί ζήτησαν καταλόγους με τα ονόματα των Ελλήνων Εβραίων;
Οι Γερμανοί ήθελαν καταλόγους με τα ονόματα των Εβραίων για να τους φορτώσουν στα καράβια με προορισμό τον Πειραιά κι από κει με τρένα να τους στείλουν στο Άουσβιτς. Όλη η διαδικασία αποτελούσε μέρος του χιτλερικού σχεδιασμού για την «τελική λύση», την εξολόθρευση των Εβραίων.
Τι ενέργειες έκανε ο δήμαρχος Λουκά Καρρέρ και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος για να σώσουν τους Εβραίους;
Παρείχαν σε όλους τους Έλληνες Εβραίους ψεύτικες ταυτότητες και πιστοποιητικά βάφτισης. Διαπραγματεύτηκαν χωρίς φόβο με τους Γερμανούς για τη διάσωση των Εβραίων και συνεργάστηκαν με τις αντιστασιακές ομάδες για την εγκατάστασή τους σε απομακρυσμένα ορεινά χωριά, όπου κρύβονταν σε χριστιανικά σπίτια. Έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να σώσουν τους συμπατριώτες τους.
Είναι αλήθεια ότι ο δήμαρχος και ο μητροπολίτης παρέδωσαν μία λίστα με δύο ονόματα μόνο, τα δικά τους; Κανείς τους δεν φοβήθηκε τους Γερμανούς;
Ναι, η λίστα περιείχε μόνο τα ονόματά τους. Όπως αναφέρεται στις αναμνήσεις του γαμπρού του μητροπολίτη, Διονύσιου Στραβόλαιμου, ο Χρυσόστομος είπε στον Γερμανό διοικητή: «Σύμφωνα με τις εντολές σας, μπορείτε να συλλάβετε εμένα και όχι αυτούς, κι αν αυτό δεν σας ικανοποιεί, μπορώ να σας αποδείξω πόσο κοντά βρίσκομαι στις αθώες οικογένειες των Εβραίων. Θα τους ακολουθήσω στη δραματική τους πορεία και θα μπω μαζί τους στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια». Περίπου 600 ιερείς φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν ή θανατώθηκαν εξαιτίας της αλληλεγγύης τους προς τους Εβραίους της Ελλάδας. Ο μητροπολίτης γνώριζε τις συνέπειες, αλλά έμεινε πιστός στην απόφασή του.
Υπάρχουν μαρτυρίες που είναι υμνητικές από τους κατοίκους της Ζακύνθου. Πώς αναπτύχθηκε αυτή η αλληλεγγύη με τους Εβραίους;
Στο πέρασμα των αιώνων, οι Εβραίοι αφομοιώθηκαν πολιτισμικά στην ελληνική κοινωνία. Επιπλέον, το ορθόδοξο ήθος έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία των ανθρώπινων σχέσεων, των καλών πράξεων και της αγάπης απέναντι σε όλους τους ανθρώπους. O μητροπολίτης ικέτεψε το ποίμνιό του: «...για να φανείτε καλοί Χριστιανοί, σώστε έναν Εβραίο». Οι περισσότεροι κάτοικοι των απομακρυσμένων χωριών του νησιού δεν είχαν ποτέ συναντήσει Ισραηλίτη, όμως ένιωθαν ως χριστιανικό καθήκον την υποχρέωση να διασώσουν αυτούς τους ανθρώπους.
Με συγκίνησε η απάντηση ενός κατοίκου: «Πρέπει να μείνετε. Στο κάτω κάτω, γιε μου, γιατί η δική μας ζωή να είναι πολυτιμότερη από τη δική σας;»
Η μοναδική ιουδαϊκή κοινότητα που σώθηκε στην ολότητά της ήταν αυτή της Ζακύνθου. Όταν διάβασα για το κουράγιο και την ανθρωπιά αυτών των Ελλήνων, αισθάνθηκα υπερήφανος για την ελληνική καταγωγή μου. Όλοι γνώριζαν πού κρύβονταν οι Εβραίοι, κι όμως κανείς δεν είπε λέξη – ένα ακόμα «θαύμα» της Ζακύνθου. Οι κάτοικοι αυτού του νησιού μάς έδωσαν ένα παράδειγμα αλήθειας και δικαιοσύνης, που έχει την ίδια αξία σήμερα όπως πριν από εβδομήντα χρόνια. Επίσκοποι, ιερείς, μοναχές, πολλοί (όχι όλοι) δημόσιοι λειτουργοί και πολίτες της Ελλάδας διακινδύνεψαν τη ζωή τους προστατεύοντας τις ζωές των οικογενειών, των φίλων, των γειτόνων τους, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός δεν φοβόταν και μιλούσε ανοιχτά απέναντι στους Γερμανούς, χρησιμοποιώντας τη ρήση του Αποστόλου Παύλου: «...δεν υπάρχει πια Ιουδαίος ούτε Έλληνας».
Έγινε κάποια ανάλογη διάσωση των Εβραίων σε άλλα μέρη της Ελλάδας;
Δυστυχώς, όχι. Σε περιοχές όπως η Θεσσαλονίκη ή τα Γιάννενα, οι ραβίνοι έπεισαν τον κόσμο να παραμείνει στα σπίτια του φορώντας το κίτρινο αστέρι, να υπακούν στους Γερμανούς για να είναι ασφαλείς. Η πλειοψηφία των Εβραίων απ’ αυτές τις πόλεις θανατώθηκε. Αν αυτοί οι ραβίνοι ήταν συνένοχοι ή απλώς αφελείς, είναι κάτι που θα το κρίνει η Ιστορία.
Το βιβλίο σας είναι καλογραμμένο και, το κυριότερο, φέρνει συγκινησιακή φόρτιση. Πρέπει να θυμάται ένας λαός την ιστορία του;
Ναι, όπως έγραψε ο Edmund Burke: «Αυτοί που δεν γνωρίζουν την ιστορία, είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν». Στις 22 Ιανουαρίου 2014, ο Έλληνας υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων εξέδωσε ένα υπόμνημα υπογραμμίζοντας «...την ανάγκη της συμβολής στη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος και της πάλης ενάντια στον αντισημιτισμό και τον ρατσισμό με την υποστήριξη της εκπαίδευσης των δασκάλων πάνω σε θέματα σχετικά με το Ολοκαύτωμα, καθώς και την οργάνωση δραστηριοτήτων για τη μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σε σχετικά θέματα». Αντιστοίχως, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολείων στις ΗΠΑ περιλαμβάνει υλικό σχετικό με το Ολοκαύτωμα, την ιστορία των ανθρώπινων δικαιωμάτων καθώς και μαθήματα που σχετίζονται με την ιθαγένεια, την ανεκτικότητα, τη συμπόνια για τον συνάνθρωπο ανεξαρτήτως φυλής, καταγωγής ή θρησκεύματος.
Οι κάτοικοι αυτού του νησιού μάς έδωσαν ένα παράδειγμα αλήθειας και δικαιοσύνης, που έχει την ίδια αξία σήμερα όπως πριν από εβδομήντα χρόνια.
Ποιο στοιχείο σάς έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στη διάρκεια της εύρεσης των πηγών και μέχρι την έκδοση του βιβλίου σας;
Δυο πράγματα: H εκδήλωση του κακού με όλα όσα το συνοδεύουν (μίσος, άγνοια, μισαλλοδοξία, βία, έγκλημα). Κι απ’ την άλλη μεριά, η ευγένεια του ανθρώπινου πνεύματος που πολεμά ενάντια στην κυριαρχία του κακού.
Τι θα λέγατε σήμερα στους σύγχρονους Ζακυνθινούς;
Να μην ξεχνάτε και να είστε περήφανοι για την κληρονομιά που σας έλαχε!
Μετάφραση από τα αγγλικά: Απόστολος Σπυράκης
Το νησί των δικαίων
Το χρονικό της διάσωσης των Εβραίων της Ζακύνθου από τη ναζιστική θηριωδία
Deno Seder
μετάφραση: Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου
Εν πλω
274 σελ.
ISBN 978-960-619-012-4
Τιμή €15,00
