Δημήτρης Τζιόβας συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας. Έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής και διευθύνει τη σειρά μεταφράσεων ελληνικής λογοτεχνίας στα αγγλικά, η οποία εκδίδεται από το Κέντρο Βυζαντινών, Οθωμανικών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ.
Ποια ήταν η αφορμή για να εκδοθεί το βιβλίο Κουλτούρα και λογοτεχνία;
Πάνω από 20 χρόνια με απασχολούσε και με απασχολεί η σχέση κουλτούρας και λογοτεχνίας, καθώς και το πώς ορισμένες ιδέες, πολιτισμικές πρακτικές και είδη γραφής εξελίσσονται και μετασχηματίζονται μέσα στον χρόνο και τον χώρο. Η κυοφορία, επομένως, του βιβλίου κράτησε αρκετό καιρό αλλά και ο σχεδιασμός του δεν ήταν εύκολη υπόθεση, γιατί ήθελα να έχει όσο το δυνατόν καλύτερη θεματική συνοχή. Η προετοιμασία του έμοιαζε με την προετοιμασία ενός ψηφιδωτού, ώστε οι ψηφίδες του να μπουν στη σωστή θέση και να αναδειχθεί ένας ορατός άξονας.
Κάθε βιβλίο σας έχει διαφορετικό περιεχόμενο. Αλήθεια, πώς ξεκινά το ταξίδι της προετοιμασίας της συγγραφής;
Εξυπακούεται ότι θα έχει διαφορετικό περιεχόμενο. Αλίμονο αν επαναλαμβανόμουν. Ωστόσο, τα τελευταία μου βιβλία προωθούν την πολιτισμική κριτική και την ιδέα του «πολιτισμικού κειμένου», δηλαδή του κειμένου ως γεγονότος μέσα στον χρόνο, όπως φαίνεται και από το τελευταίο δοκίμιο του βιβλίου, που προκάλεσε κάποιες αντιδράσεις όταν πρωτοδημοσιεύτηκε. Το «κείμενο ως γεγονός» δεν είναι μνημειακό απολίθωμα λόγου, αλλά εμπεριέχει τις μεταφράσεις του, τις διασκευές του, τις ερμηνείες του, τις παραστάσεις του, τις δημόσιες χρήσεις του. Αυτό δεν συνιστά υφολογική ασέβεια αλλά αναγνώριση της αξίας του, της διαχρονικής πολιτισμικής του επενέργειας και της πολλαπλής του οικειοποίησης. Σκεφτείτε πόσες «οικειοποιήσεις» και διασκευές έχουμε των αρχαίων κλασικών κειμένων ανά τον κόσμο από διαφορετικές σκοπιές: φεμινιστική, μετα-αποικιοκρατική κ.ά. Αυτές δεν ανήκουν στην παράδοση και τον πλούτο του κειμένου;
Μπορεί η λογοτεχνία να αποτελέσει το αισθητικό αλλά και ηθικό ερέθισμα για την ανύψωση του γενικού επιπέδου;
Θέτετε ένα ζήτημα που είχε συζητηθεί στη βικτοριανή Αγγλία και το ότι το επαναφέρετε στον 21ο αιώνα κάτι λέει για το πώς γίνεται αντιληπτός ο ρόλος της λογοτεχνίας και της κουλτούρας σήμερα στην Ελλάδα. Εν προκειμένω, αξίζει να σημειωθούν δύο πράγματα. Πρώτον, ότι στον αισθητικό και ηθικό ρόλο της λογοτεχνίας προστίθεται πια και ο θεραπευτικός, για τον οποίο γίνεται μια διεθνής συζήτηση και, δεύτερον, ότι τον όρο «παραλογοτεχνία», που έχει καθιερωθεί τα τελευταία χρόνια στο κριτικό λεξιλόγιο, δεν τον συναντούμε στα λεξικά της ελληνικής γλώσσας.
Σύμφωνα με τον Μάθιου Άρνολντ, η κουλτούρα είναι το υποκατάστατο της θρησκείας, σήμερα όμως εξελίσσεται σε υποκατάστατο της πολιτικής. Συμφωνείτε;
Αν δούμε πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος της θρησκείας, ιδιαίτερα του Ισλάμ, στις σύγχρονες κοινωνίες, θα συνειδητοποιήσουμε την πολιτισμική βάση πολλών συγκρούσεων. Το γεγονός ότι νεαρά παιδιά, γεννημένα στην Αγγλία, πηγαίνουν στη Μέση Ανατολή για να πολεμήσουν και να δώσουν τη ζωή τους μας λέει πολλά και για την απόρριψη του δυτικού τρόπου ζωής, αλλά και για τις βαθύτατες πολιτισμικές αντιθέσεις, οι οποίες αναπόφευκτα αποκτούν πολιτική διάσταση. Όσο και αν η θεωρία της «σύγκρουσης των πολιτισμών» έχει αμφισβητηθεί, στην Αγγλία αντιμετωπίζουν με δέος την ισλαμική ριζοσπαστικοποίηση νεαρών μουσουλμάνων, που είναι έτοιμοι να θυσιαστούν πολεμώντας για το Ισλάμ.
Στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, η κουλτούρα δεν είναι απλώς τρόπος ζωής αλλά και σκοπός ζωής. Στην πατρίδα μας συμβαίνει κάτι ανάλογο;
Νομίζω ότι θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τον διπλό ορισμό της κουλτούρας: τον ουμανιστικό (υψηλή κουλτούρα) και τον ανθρωπολογικό (η κουλτούρα ως τρόπος ζωής). Στην Ελλάδα αυτοί οι δύο ορισμοί της κουλτούρας βρίσκονται τα τελευταία χρόνια σε σύγκρουση, γιατί η κουλτούρα ως διαφορετικά life styles θέτει υπό διαρκή αμφισβήτηση τον ουμανιστικό ελιτισμό της υψηλής κουλτούρας.
Παλιότερα, αρκετοί ξένοι είδαν το ταξίδι στην Ελλάδα ως το πιο πνευματικό απ' όλα τα πράγματα που μπορείς να κερδίσεις στη σύντομη ζωή, γι' αυτό και το θεωρούσαν κάτι ιδεατό. Αυτό το γεγονός τι κέρδος απέφερε στη χώρα μας;
Ενδεχομένως την εξιδανίκευσή της, αλλά δεν είδαν όλοι οι ξένοι το ταξίδι τους με αυτόν τον τρόπο. Οι ταξιδιώτες του 19ου αιώνα δεν βλέπουν την Ελλάδα με το ίδιο πρίσμα με αυτούς του 20ού. Πάντως, στη δεκαετία του 1940 και στις αρχές του 1950 συντελείται μια «ανακάλυψη» της Ελλάδας που δεν βασίζεται στην αρχαιότητα, αλλά στο φυσικό τοπίο. Και αυτή η ανακάλυψη συμπίπτει και με τη μετάφραση αρκετών νεοελληνικών κειμένων στα αγγλικά, συμπεριλαμβανομένου και του Ζορμπά.
Για τον Γιώργο Σεφέρη, το ταξίδι στην Ελλάδα ήταν ενίοτε μια οδυνηρή εμπειρία. «Όπου και να ταξιδέψω», γράφει, «η Ελλάδα με πληγώνει». Μήπως οι Έλληνες δεν εξιδανίκευσαν τα πράγματα τόσο όσο οι ξένοι;
Θίγω αυτό το ζήτημα στο έκτο κεφάλαιο του βιβλίου μου, «Ταξίδια και Ιδέες». Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνει κανείς τα ταξιδιωτικά κείμενα για ελληνικούς τόπους του Αλέξανδρου Πάλλη, του Δημητρίου Βικέλα και του Νίκου Καζαντζάκη.
Τα βιβλία που γράφονται μπορούν να βελτιώσουν την εικόνα μιας χώρας;
Η εικόνα μιας χώρας, όπως γράφω και στο βιβλίο, είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων και χτίζεται πολλές φορές αργά και καθημερινά. Ο τουρισμός δίνει την ευκαιρία σε μια χώρα να χτίσει το προφίλ της, αλλά αποτελεί και το αδυσώπητο μέτρο σύγκρισης με άλλες χώρες που διεκδικούν την προτίμηση των ξένων.
Η δυναμική επάνοδος του ιστορικού μυθιστορήματος μπορεί να δώσει φωνή στην Ιστορία και να φανερώσει άγνωστες στιγμές του παρελθόντος;
Η επάνοδος του ιστορικού μυθιστορήματος οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι το παρελθόν αποτελεί αντικείμενο επανεξέτασης και αναστοχασμού. Οι μάχες του παρελθόντος, που είναι αναπόφευκτα και διαμάχες ταυτότητας, είναι αυτές που έδωσαν μια νέα ώθηση στο ιστορικό μυθιστόρημα.
Γιατί υπάρχει στροφή προς τη βιογραφία και το βιογραφικό μυθιστόρημα;
Για πολλούς λόγους, όπως εξηγώ και στο βιβλίο μου. Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ η Ελλάδα δεν είχε παράδοση στη βιογραφία, τώρα υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον για τις βιογραφίες τόσο Ελλήνων όσο και ξένων. Η βιογραφία αποτελεί ένα καλό πεδίο για να συγκρίνουμε τις εξελίξεις σε διεθνές και ελληνικό επίπεδο και να δούμε πού συγκλίνουν και πού αποκλίνουν.
Αληθεύει ότι στην Αγγλία υπάρχει πρόγραμμα σπουδών για τη βιογραφία;
Εντάσσεται σε προγράμματα γραφής, όπου οι επίδοξοι συγγραφείς ασκούνται στο πώς να γράψουν ποικίλα είδη και να μυηθούν στις συμβάσεις τους. Το να γράψει κανείς μια βιογραφία δεν είναι εύκολη υπόθεση. Απαιτεί και έρευνα και συγγραφική τέχνη, εγκυρότητα αλλά και αφηγηματική γλαφυρότητα.
Ο μύθος ενός συγγραφέα μπορεί να καλλιεργηθεί τόσο από τη συγγραφή της βιογραφίας του όσο και από την έλλειψή της;
Ιδιαίτερα όταν ξέρουμε ελάχιστα για τον ίδιο ή έχει δημιουργήσει μια αύρα μυστηρίου γύρω του, όπως συνέβη με τον Σάλιντζερ.
Γιατί οι πεζογράφοι δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κοινό τους, ενώ δεν συμβαίνει κάτι ανάλογο με τους ποιητές, που επιμένουν στη μοναχικότητα του δημιουργού;
Νομίζω ότι εδώ υπεισέρχεται το ζήτημα της εμπορικότητας και της αναγνωρισιμότητας ενός συγγραφέα, αλλά και για ποιο κοινό ή για ποιους λόγους γράφει κάποιος. Οι πεζογράφοι συνήθως επιδιώκουν να δημιουργήσουν ένα αφοσιωμένο κοινό, που θα διαβάζει ό,τι και αν δημοσιεύσουν.
Τα τελευταία χρόνια ακούμε ότι πολλές έδρες Ελληνικών Σπουδών στο εξωτερικό κινδυνεύουν να κλείσουν. Ποιοι είναι οι λόγοι και τι κάνει η Πολιτεία γι' αυτό;
Οι λόγοι είναι πολλοί και διάφοροι, και πιθανώς διαφέρουν από χώρα σε χώρα ή από ήπειρο σε ήπειρο. Πάντως, η τάση στα ξένα πανεπιστήμια είναι προς ευρύτερα αντικείμενα σπουδών και επικέντρωση στις μείζονες γλώσσες. Η Πολιτεία έκανε ελάχιστα στις καλές εποχές, τώρα με την κρίση θα είναι δύσκολο να συνεισφέρει σε κάτι, γιατί απαιτούνται αφενός προσεκτικός σχεδιασμός και αφετέρου πολλά χρήματα.
Είστε πάνω από μια εικοσαετία καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ. Μπορείτε να μας αναφέρετε ποιο είναι το αντικείμενο της διδασκαλίας σας, αλλά και τις δραστηριότητές σας στο Πανεπιστήμιο;
Προσφέρω μαθήματα σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Τα προπτυχιακά είναι πιο γενικά, ενώ τα μεταπτυχιακά πιο εξειδικευμένα. Το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα προσελκύει και αρκετούς φοιτητές από την Ελλάδα και την Κύπρο και με χαροποιεί ιδιαίτερα που παλαιοί μεταπτυχιακοί φοιτητές μου διδάσκουν σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια.
Σήμερα πολλοί Έλληνες φοιτητές μεταναστεύουν στην Ευρώπη με πρώτο προορισμό την Αγγλία. Πολλοί από αυτούς μένουν μόνιμα και δεν γυρίζουν στην πατρίδα. Πιστεύετε ότι μπορεί να μεταστραφεί αυτή η κατάσταση στο μέλλον;
Πολλοί νέοι είναι απογοητευμένοι από την κατάσταση στην Ελλάδα και την ανεργία που βιώνουν. Όσοι είναι τυχεροί –γιατί δεν είναι όλοι– και βρουν δουλειά στο εξωτερικό, δύσκολα θα επιστρέψουν. Δεν είναι μόνο η κρίση και η ανεργία που τους απωθεί, αλλά και η αίσθηση ότι στην Ελλάδα επικρατεί η αναξιοκρατία. Και αυτή η αίσθηση, δυστυχώς, προϋπήρχε της κρίσης.
Ποιο είναι το πιο αγαπημένο σας βιβλίο, που θέλετε συχνά σε αυτό να ανατρέχετε αλλά και να το διαβάζετε;
Είναι πολλά τα αγαπημένα μου βιβλία, στα οποία επανέρχομαι κατά καιρούς. Τελευταία ανατρέχω συχνά στην Οδύσσεια, καθώς διδάσκω ένα μάθημα για την πρόσληψή της από την ελληνική και τη διεθνή λογοτεχνία, αλλά και τις κινηματογραφικές της διασκευές. Όλες αυτές οι νεότερες και σύγχρονες μεταφορές του ομηρικού έπους μού αποκαλύπτουν τον πλούτο του κειμένου και τη διεθνή του απήχηση.
Κουλτούρα και λογοτεχνία
Πολιτισμικές διαθλάσεις και χρονότοποι ιδεών
Δημήτρης Τζιόβας
Πόλις
242 σελ.
Τιμή € 15,00
