Ο Αντώνης Φωστιέρης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα και Ιστορία Δικαίου στο Παρίσι. Από το 1971 μέχρι σήμερα έχει δημοσιεύσει δέκα ποιητικές συλλογές και τον τόμο Άπαντα τα ποιήματα, 1970-2020. Είκοσι πέντε μεταφράσεις βιβλίων του έχουν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ιταλία, Αλβανία, Ρουμανία, Σερβία, Κροατία, ΗΠΑ, Αργεντινή). Υπήρξε διευθυντής των λογοτεχνικών περιοδικών Η Νέα Ποίηση (1974-1976) και Η Λέξη (1981-2010). Αφορμή για τη συνέντευξη που ακολουθεί αποτέλεσε ο τόμος Άπαντα τα ποιήματα, 1970-2020, όπως και το βιβλίο του Θεοδόση Πυλαρινού: Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης: Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του – και τα δύο κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.

Ποιος είναι ο λόγος για τον οποίο εκδώσατε τον τόμο Άπαντα τα ποιήματα, 1970-2020;

Μια από τις συχνότερα επαναλαμβανόμενες κοινοτοπίες είναι ότι «σε όλη μας τη ζωή γράφουμε ένα μόνο βιβλίο», αξίωμα που θα ’λεγε κανείς πως παραβλέπει τη γνωστή επιφύλαξη του Θωμά Ακινάτη «Timeo hominem unius libri» («Φοβάμαι τον άνθρωπο του ενός βιβλίου»). Τις περισσότερες φορές, βέβαια, χρησιμοποιούμε το αξίωμα μάλλον καταχρηστικά και καθ’ υπερβολήν, στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση βλέπω να επαληθεύεται με απόλυτο τρόπο: Τα Άπαντα 1970-2020 έχω την αίσθηση πως κάλλιστα μπορούν να διαβαστούν σαν μία και μόνη συλλογή, με τις δέκα συλλογές που την απαρτίζουν να λειτουργούν απλώς σαν επιμέρους ενότητες αυτού του unius libri. Έχοντας την αναγκαία απόσταση από ποιήματα που γράφτηκαν μέσα σε διάστημα πενήντα χρόνων μπορώ ψύχραιμα να παρατηρήσω, ακόμα και ως ουδέτερος αναγνώστης, ότι υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία που συνδέουν μεταξύ τους τα ποιητικά κείμενα, από τα νεανικά της δεκαετίας του ’70 έως τα πιο πρόσφατα. Ομόκεντροι θεματικοί κύκλοι και μοτίβα που επανέρχονται αυτούσια ή παραλλαγμένα, κοινοί τίτλοι ποιημάτων, κοινοί πρώτοι στίχοι, ποιήματα με πρώτο τους στίχο τον τελευταίο του προηγουμένου, στίχοι του ενός που μεταμορφώνονται σε τίτλο του επόμενου, στίχοι παλαιών ποιημάτων εγκιβωτισμένοι σε νεότερα, συνομιλίες ποιημάτων από χρονικά απομακρυσμένες συλλογές, συμπλεύσεις, αναιρέσεις ή παραπομπές του ενός προς το άλλο – όλα αποτελούν ψηφίδες ενός μωσαϊκού και κομμάτια ενός παζλ, που λειτουργούν αυτόνομα αλλά και συναρμόζονται μεταξύ τους συνθέτοντας τη μεγάλη εικόνα. Αυτός ακριβώς ήταν και ο λόγος έκδοσης των Απάντων: να φανεί με ευκρίνεια η μεγάλη εικόνα, ο θεματικός άξονας και ο εκφραστικός κώδικας του συγκεκριμένου ποιητικού corpus, όπως ξεδιπλώνεται με όλες τις διακυμάνσεις, τα χαρακτηριστικά και τους σταθμούς μιας μακρόχρονης διαδρομής.

Πώς νιώθετε όταν βλέπετε τον μόχθο μισού αιώνα συγκεντρωμένο σε έναν τόμο;

Θα ’λεγα πως νιώθω να αναδύεται το σύμμεικτο εκείνο συναίσθημα που περιγράφεται στον Φαίδωνα του Πλάτωνα, εκείνη η «ἀήθης κρᾶσις ἀπό τε τῆς ἡδονῆς συγκεκραμένη ὁμοῦ καὶ ἀπὸ τῆς λύπης», η χαρά από τη σωρευμένη συγκομιδή ενός τόσο μεγάλου διαστήματος, αλλά ταυτόχρονα και η μελαγχολία από την αίσθηση ότι το ζωντανό και διαρκές παρόν αυτού του μισού αιώνα έχει μετατραπεί ανεπίστροφα σε παρελθόν. Δεν λυπάμαι για τον «μόχθο» που χρειάστηκε να καταβάλω στα εδάφη της ποίησης, γιατί δεν ήταν μόχθος αλλά δημιουργική ψυχαγωγία, ούτε λυπάμαι για πράγματα που δεν μπορούν να γυρίσουν πίσω, όπως είναι το ποτάμι του χρόνου. Λυπάμαι όμως για τα τόσα πρόσωπα που έζησαν πλάι μας και τώρα έχουν πνιγεί μες στα νερά του, λυπάμαι για τους παλιούς εαυτούς μας, τις προσπάθειες και τις επιθυμίες τους, συγκεχυμένες τις περισσότερες φορές, που έψαχναν τρόπους να πάρουν μορφή και να βγουν στο φως. Λίγες μόνο απ’ αυτές τις επιθυμίες και μερικές μόνο απ’ αυτές τις προσπάθειες μπόρεσαν τελικά να τελεσφορήσουν και να μεταστοιχειωθούν σε λέξεις, σε στίχους, σε ποιήματα, αφήνοντας πίσω τους ένα ελάχιστο ίχνος. Κάθε ποιητική συλλογή δεν είναι παρά ένα οστεοφυλάκιο αισθημάτων ή μια «Τεφροδόχος», όπως το λέει το ακροτελεύτιο ποίημα των Απάντων: «Τι φρίκη.// Ολόκληρη ζωή/ Με την ανάσα/ Τους χυμούς/ Τη σάρκα της// Σκόνη και στάχτη/ Τώρα διαπαντός// Στην τεφροδόχο/ Ενός βιβλίου».

Δεν θα μπορούσαμε όμως να πούμε πως ένας από τους στόχους της ποίησης είναι να αποτυπώσει τη ζωή και να την απαθανατίσει σε έργο τέχνης;

Κατά τη γνώμη μου όχι, όχι, δεν θα μπορούσαμε. Σκοπός της ποίησης δεν μπορεί να είναι η περιγραφή της ζωής, αλλά το ακριβώς αντίθετο: η άρδευση της ζωής με τους χυμούς της Τέχνης. Και θεωρώ εξωφρενικό, σχεδόν απάνθρωπο, αυτό που υποστήριξε κάποτε ο Μαλαρμέ, ότι: «Ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σε ένα ωραίο βιβλίο». Στην πραγματικότητα, το ωραίο βιβλίο είναι που έχει φτιαχτεί για να καταλήξει και να λειτουργήσει μέσα στον κόσμο. Αν η Τέχνη δεν μπορεί με τα δικά της μέσα να επηρεάσει, άμεσα ή έμμεσα, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, έστω σε μικρό ή σε ελάχιστο βαθμό, το συναίσθημα και τη σκέψη των ανθρώπων που την επισκέπτονται, τότε φοβάμαι πως τίθεται σε αμφισβήτηση ο ίδιος ο λόγος της ύπαρξής της.

Γράφετε: «Δεν ταξιδεύουμε ποτέ από τον τόπο μας/ Μα ταξιδεύει ο τόπος μας μέσα στον χρόνο». Εσείς ποια θεωρείτε μεγάλα ταξίδια στην ποίηση;

Η πρώτη συλλογή που εξέδωσα, μαθητής ακόμη του Λυκείου, είχε τίτλο Το Μεγάλο Ταξίδι. Μολονότι ο τίτλος παρέπεμπε συνειδητά στο ταξίδι της ζωής, εκ των υστέρων φαίνεται να προοικονομούσε, χωρίς να το αισθάνομαι τότε, και την περιπλάνησή μου στα τοπία της ποίησης, τόσο με την ιδιότητα του γράφοντος, όσο και με την ιδιότητα του αναγνώστη. Και όπως συμβαίνει με κάθε γεωγραφικό χώρο, που ανεπαίσθητα αλλά σταθερά αλλάζει πολλά χαρακτηριστικά του με την πάροδο του καιρού, έτσι και ο τόπος της ποίησης είναι ένας τόπος που διαρκώς ταξιδεύει μέσα στον χρόνο, καθώς στα εδάφη της προσαρτώνται ολοένα καινούργιες περιοχές και οι αισθητικές αντιλήψεις της γραφής αλλά και της αναγνωστικής της πρόσληψης μετακινούνται ακολουθώντας τις αλλαγές των νέων εποχών. Τα κείμενα μπορεί να παραμένουν αναλλοίωτα για πάντα, σαν να μην πέρασε στιγμή αφότου γράφτηκαν, κανείς όμως δεν διαβάζει στις μέρες μας τους ποιητές του 19ου αιώνα όπως τους διάβαζαν οι σύγχρονοί τους, και κανείς δεν θα διαβάζει ύστερα από εκατό χρόνια αυτά που γράφουμε τώρα όπως τα διαβάζουν οι σημερινοί αναγνώστες.

Σκοπός της ποίησης δεν μπορεί να είναι η περιγραφή της ζωής, αλλά το ακριβώς αντίθετο: η άρδευση της ζωής με τους χυμούς της Τέχνης.

Σε κάθε περίπτωση, πιστεύετε ότι το στίγμα της ποίησης είναι ξεχωριστό και πλήρως διακριτό μέσα στο ευρύτερο πνευματικό περιβάλλον;

Ως ακροατής των μαθημάτων του Μισέλ Φουκό στο Παρίσι, το πάλαι, αλλά και ως αναγνώστης του, θυμάμαι πόσο είχα εντυπωσιαστεί και πόσο ευρηματική μού είχε φανεί η θεωρία του για την «ετεροτοπία», για τους ιδιαίτερους δηλαδή εκείνους χώρους που αποτελούν μέρη μιας ευρύτερης περιοχής, από την οποία όμως διαφοροποιούνται ως προς τον χαρακτήρα ή τη λειτουργία τους. Μια εκκλησία, ένα μουσείο, ένα νοσοκομείο, μια φυλακή αποτελούν χώρους-μέσα-στον-χώρο, θύλακες που μοιάζει να βρίσκονται σε έτερο τόπο από τον τόπο μέσα στον οποίο αντικειμενικά είναι εγκιβωτισμένοι και ο οποίος τους περιβάλλει – συνήθως ένα αστικό τοπίο γεμάτο κατοικίες, γραφεία και καταστήματα. Μια τέτοια λοιπόν ετεροτοπία θα ’λεγα πως είναι και η ποίηση, ένας θύλακας διαφορετικότητας μέσα στην πλατιά επικράτεια του λόγου, με δικά του χαρακτηριστικά γνωρίσματα, ένας ετεροτοπικός χώρος στον οποίο προσέρχεσαι με ειδική αναγνωστική πρόθεση και ο οποίος, παρά τις φαινομενικές ομοιότητες με τα άλλα είδη γλωσσικής έκφρασης, συνιστά μια ξεχωριστή νησίδα, πλήρως διακριτή, έναν ιδιαίτερο λόγο-μέσα-στον-λόγο.

Έχετε πει ότι αυτό που κυρίως σας γοήτευσε στην πρώτη σας επαφή με την ποίηση ήταν η αίσθηση ότι μπορεί να δημιουργεί τον κόσμο της από το απόλυτο μηδέν. Εξακολουθείτε να έχετε αυτή την αίσθηση;

Με αφετηρία τον αποφθεγματικό ορισμό του Πλάτωνα ότι η ποίηση, στην ετυμολογική της σημασία, ταυτίζεται με τη δημιουργία, τη μετάβαση δηλαδή από το μη ον στο ον και από το Τίποτα στο Κάτι, φοβάμαι ότι, τουλάχιστον όσον αφορά στη διαδικασία της γραφής ενός ποιήματος, παραβλέπουμε μια παράμετρο που σίγουρα θα περιόριζε την αλαζονεία του μικρού θεού, που μάλλον θεωρεί πως, σε συνθήκες κενού, πλάθει από το απόλυτο μηδέν νεοπαγή λεκτικά σύμπαντα καθ’ ομοίωσίν του. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, πρέπει να θυμόμαστε πως το ποίημα δεν ξεπηδάει παρθενογεννημένο από την ανυπαρξία, ούτε αποκλειστικά από την έμπνευση του ποιητή, αλλά προβάλλει μέσα από τα σπλάχνα της γλώσσας, που το κυοφόρησε επί αιώνες και το έθρεψε με όλα τα απαραίτητα συστατικά που θα εξασφάλιζαν την επιβίωσή του. Άρα, δεν έχουμε να κάνουμε με μιαν απολύτως πρωτογενή δημιουργία, αλλά με τη χρήση ενός προϋπάρχοντος υλικού λέξεων, νοημάτων, συντακτικών και εκφραστικών τρόπων, που έχει την πλαστικότητα να εμφανίζεται με διαφορετική και πρωτότυπη κάθε φορά μορφή. Διαφορετική και πρωτότυπη, όχι όμως εκ του μηδενός, όχι εκ του μη όντος.

Η γλώσσα της ποίησής σας είναι βέβαια η σύγχρονη κοινή νεοελληνική. Υπάρχουν όμως και ποιήματα όπου συναντάμε λόγιες λέξεις, όπως: ενεός, αισχυντηλή, ανθίστατο, μηρυκάζειν. Πού οφείλεται η χρήση αυτών ή παρόμοιων στοιχείων;

Δεν είναι μόνο αυτά ή παρόμοια τα λόγια στοιχεία που έχω κατά καιρούς χρησιμοποιήσει. Έχω περιλάβει λέξεις και φράσεις ακόμη και από την αρχαία, όπως το «Γίγνεσθαι πάρος ουκ εόν» του Εμπεδοκλή, το «Ει διήρηται το εόν κινείται» του Μέλισσου, το «Ταυτό τε ζων και τεθνηκός» του Ηράκλειτου, το βυζαντινό «Μη μόναν όψιν», την «Ανθρωπαρέσκεια» του Θεοφύλακτου Βουλγαρίας και αρκετά άλλα. Πρόθεση δεν υπήρξε βέβαια ούτε η επίδειξη ούτε το παραξένισμα, αλλά η επιθυμία να φανεί με λειτουργικό τρόπο, με τη μείξη παλαιών και νέων λεκτικών υλικών μέσα στο σώμα των ποιημάτων, η ενότητα και συμπάγεια της γλώσσας στη διαχρονία της. Ακόμη και αν, σε μερικές περιπτώσεις, οι λέξεις είναι άγνωστες αυτές καθαυτές, πιστεύω ότι η εμφανής ετυμολογική τους καταγωγή αλλά και το νόημα των συμφραζομένων σίγουρα θα προσανατολίσουν τον αναγνώστη. Από την άλλη, μην ξεχνάτε πως η δική μας γενιά πέρασε για μεγάλο διάστημα από την εμπειρία της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας της εκπαίδευσης και του κράτους, κάτι που εντάθηκε πολύ περισσότερο στα χρόνια της χούντας. Οι εφημερίδες γράφονταν στην καθαρεύουσα και τα γελοία διαγγέλματα των δικτατόρων συντάσσονταν στην αρχαΐζουσα. Στο σχολείο μάς έβαζαν εκθέσεις «διά την αρετήν της αποταμιεύσεως» και στο πανεπιστήμιο δίναμε τμηματικές και πτυχιακές εξετάσεις υποχρεωτικά στην καθαρεύουσα. Στα τρένα διαβάζαμε «Μη κύπτετε έξω» και στα λεωφορεία «Μη πτύετε», στον στρατό μάς προμήθευαν «περισκελίδες» και αντί για κολατσιό τρώγαμε «προάριστον». Αν λοιπόν διασώζονται πότε-πότε κάποια καθαρευουσιάνικα ψήγματα στα γραπτά μας, δεν είναι από πόζα ή ντιλεταντισμό, αλλά πρόκειται για γλωσσικά στοιχεία βιωμένα εξ απαλών ονύχων, σπαράγματα από το απώτερο παρελθόν μας, που ως έναν βαθμό πάντως λειτούργησαν ευεργετικά πλουτίζοντας το λεξιλογικό μας οπλοστάσιο.

Σχεδόν ταυτόχρονα με τα Άπαντά σας εκδόθηκε και μία μνημειώδης μελέτη 700 σελίδων του ομότιμου καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Θεοδόση Πυλαρινού, με τίτλο Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης: Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του. Ποια είναι η συνεισφορά της μελέτης στο έργο του ποιητή;

Είναι εύνοια της τύχης το ότι ένας σημαντικός μελετητής όπως ο Θεοδόσης Πυλαρινός έσκυψε τόσο προσεκτικά πάνω στη συνολική ποιητική μου εργασία εξετάζοντάς τη σε μεγάλο βάθος, με την επιστημονική σκευή του έμπειρου φιλολόγου, την ευαισθησία του οξυδερκούς κριτικού, αλλά και με ψυχική γενναιοδωρία. Πρόκειται για έργο μοναδικό στο είδος του, χωρισμένο σε δύο μέρη, όπως εμφανώς δηλώνει ο τίτλος: Το πρώτο εξετάζει διεξοδικά, σε οριζόντια χρονική ακολουθία, το θεματικό περιεχόμενο των συλλογών και των ποιημάτων, ενώ το δεύτερο επιχειρεί κάθετες τομές ανιχνεύοντας τα φαινόμενα και τα σχήματα λόγου, τα στοιχεία εκείνα δηλαδή που προσδίδουν στον λόγο την ποιητικότητά του και που, δυστυχώς, η κριτική συνήθως τα παραβλέπει: μεταφορές, μετωνυμίες, αμφισημίες, αντιθέσεις, οξύμωρα, αποστροφές, αναδιπλώσεις, παρηχήσεις κ.λπ. Ιδιαίτερα χρήσιμο είναι και το Παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, με πλήρη Εργογραφία, Βιβλιογραφία, Κριτικογραφία, Μεταφράσεις, Πηγές, Ευρετήρια ονομάτων και τίτλων. Από όλα αυτά νομίζω ότι είναι αυταπόδεικτη η τεράστια συνεισφορά της συγκεκριμένης μελέτης στην προσέγγιση του ποιητικού έργου και η βοήθεια που παρέχει στον αναγνώστη, με μια μέθοδο η οποία ελπίζω να λειτουργήσει μακροπρόθεσμα ως υπόδειγμα για την προσέγγιση και πολλών άλλων έργων, ποιητικών ή πεζογραφικών. Γενικότερα, οι σοβαρές φιλολογικές και κριτικές αναλύσεις διευρύνουν κατά πολύ το πεδίο της αναγνωστικής πρόσληψης της λογοτεχνίας, μερικές φορές ακόμη και το πεδίο της δημιουργικής λογοτεχνίας, είτε το αντικείμενό τους είναι συνολικό είτε ειδικό. Ένα τέτοιο εξαιρετικό δείγμα, που εστιάζεται αποκλειστικά στο φαινόμενο της αμφισημίας και με αφορά άμεσα, είναι και η μελέτη της Παρασκευής Μακρίδου Μορφές αμφίσημου λόγου στην ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Μανδραγόρας.

Άπαντα τα ποιήματα, 1970-2020
Αντώνης Φωστιέρης
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 480
ISBN: 978-960-03-6938-0
Τιμή: 20,00€

Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης
Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του
Θεοδόσης Πυλαρινός
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 696
ISBN: 978-960-03-6894-9
Τιμή: 20,00€

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι συγγραφέας.

Άλλα κείμενα:

• Στέλιος Παρασκευόπουλος: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Έλενα Χουζούρη: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τατιάνα Αβέρωφ: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Τόλης Νικηφόρου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
• Ισίδωρος Ζουργός: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Twitter