Αργυρώ Μαντόγλου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Η Αργυρώ Μαντόγλου σπούδασε αγγλική λογοτεχνία, φιλοσοφία και κριτική θεωρία. Κείµενά της έχουν δηµοσιευτεί στον Τύπο, ενώ ασχολείται µε τη µετάφραση, τη διδασκαλία λογοτεχνίας και δημιουργικής γραφής. Έχει µεταφράσει έργα των: Τζορτζ Έλιοτ, Βιρτζίνια Γουλφ, Χένρι Τζέιµς, Τζέιν Όστεν, Έµιλι Μπροντέ, Καζούο Ισιγκούρο, Χαρούκι Μουρακάµι (για τη µετάφραση του Κάφκα στην ακτή έλαβε το Βραβείο Αναγνωστών Public), ενώ πεζά της έχουν βρεθεί στις βραχείες λίστες βραβείων του Διαβάζω, του Αναγνώστη και του Athens Prize for Literature. Το μυθιστόρημα Τρικυμίες παθών, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος και μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη, είναι το δέκατο βιβλίο της και επισφραγίζει την πολύχρονη πορεία της στα ελληνικά γράµµατα.
Τι σας ώθησε να γράψετε το μυθιστόρημα Τρικυμίες παθών;
Εκ των υστέρων σκέφτομαι τη διαδικασία και νομίζω ότι η γραφή του μυθιστορήματος ήταν απαραίτητη, για να αποδοθεί το άγνωστο μέρος της ζωής του Έλληνα δασκάλου. Οι επιστολές του παραγιού του, Σταμάτη Πέτρου, μας δίνουν και μια άλλη εικόνα που δεν έχει σχέση με την εικόνα του ασκητικού γέροντα, καθώς και πλήθος γεγονότων που δεν είναι γνωστά στο ευρύτερο κοινό. Πέρα από την ατμόσφαιρα της προεπαναστατικής εποχής, με κέντρισε ο αγώνας του νεαρού Διαμαντή να υπερβεί τα εμπόδια και να χαράξει ο ίδιος την πορεία του – έναν αγώνα που δίνει κάθε νέος άνθρωπος που θέλει να ξεφύγει από την προαποφασισμένη για αυτόν πορεία και να επιλέξει ο ίδιος τον δρόμο του.
Γιατί σας γοήτευσε η προσωπικότητα του Αδαμάντιου Κοραή;
Γιατί βλέπουμε από νωρίς ότι είναι μια προσωπικότητα γεμάτη αντιθέσεις, σε συνεχή σύγκρουση με τις ρίζες του και τις προκαταλήψεις που κληρονόμησε, αλλά ταυτόχρονα γεμάτος πάθος για γνώσεις και εμπειρίες. Η αποφασιστικότητά του να υπερβεί τα κάθε είδους εμπόδια και να αντλήσει ό,τι είχε να του προσφέρει η κάθε καινούργια περιπέτεια, να μην πάει χαμένη η κάθε ευκαιρία για εξέλιξη που του δίνεται. Εξάλλου, η προσωπικότητα αλλά και ο ψυχισμός του Κοραή είναι ένα από τα κεντρικά θέματα του βιβλίου.
Με ποιον τρόπο συλλέξατε το υλικό και προσεγγίσατε τον Κοραή;
Διαβάζοντας τα δικά του κείμενα, την αυτοβιογραφία του και την αλληλογραφία του αλλά και όποιες άλλες διαθέσιμες πηγές, μαρτυρίες για την εποχή ταξιδευτών και ανθρώπων που συνάντησε και συναναστράφηκε. Καταλυτικό ρόλο έπαιξαν τα γράμματα του Σταμάτη Πέτρου και η μελέτη του Ηλιού, αλλά και η έρευνα του Slot στα αρχεία του Άμστερνταμ, καθώς και οι δικές μου επισκέψεις στην πόλη του Άμστερνταμ στο σπίτι όπου έζησε, στα μέρη όπου κινήθηκε, προκειμένου να συλλάβω κάτι από την ατμόσφαιρα. Η επίσκεψή μου στη Σμύρνη, απ’ όπου ξεκίνησε, δεν ήταν ιδιαίτερα βοηθητική, καθώς δεν είχε απομείνει σχεδόν τίποτα από την πόλη που υπήρξε στο παρελθόν.
Προτιμήσατε να γράψετε για τα νεανικά του χρόνια. Ποιος είναι ο λόγος αυτής της προτίμησης;
Αυτό είναι δύσκολο να το απαντήσει ο συγγραφέας. Υποθέτω ότι με συγκίνησε περισσότερο αυτή η άγνωστη σχετικά πτυχή της ζωής του, επιπλέον είναι μια εποχή με δράση, ο Κοραής δεν είναι κλεισμένος μέσα σε ένα γραφείο να μελετάει και να γράφει συνεχώς, αλλά ταξιδεύει, περνάει πολιτείες, βγαίνει στην αγορά, συναντάει ανθρώπους, έχει πρωτόγνωρες εμπειρίες, εκπλήσσεται από τις συνήθειες και τους τρόπους της Δύσης και πασχίζει ο ίδιος να τους υιοθετήσει, προκειμένου να γίνει δεκτός στους κύκλους τους.
Τον εκτιμούν και τον σέβονται ως πρόσωπο, χωρίς να σκύβουν και να ωφελούνται από το τεράστιο έργο του.
Ο ήρωάς σας γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σμύρνη. Γιατί από την πλούσια Σμύρνη μετακόμισε στην Ολλανδία;
Ήταν απόφαση του πατέρα του να μεταβεί και να εργαστεί στο παράρτημα του συνεταιρισμού τους στο Άμστερνταμ, όπου ως μεταπράτης αγόραζε εμπορεύματα που τα έστελνε στη Σμύρνη, τσόχες, μεταξωτά κ.λπ., και πουλούσε δικά τους προϊόντα, μπαχάρια, πανικά, ο ίδιος βέβαια έτρεφε την ελπίδα να καταφέρει να εκδυτικιστεί και να φωτιστεί, έχοντας εκεί τον σπουδαίο δάσκαλό του, τον Βύρτον, και επαφές με άλλους διανοούμενους.
Μέσα από το βιβλίο σας απεικονίσατε το Άμστερνταμ εκείνης της εποχής. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για την τότε πόλη;
Το Άμστερνταμ ήταν εμπορικό και κοσμοπολιτικό κέντρο, όπου πολλοί φιλόσοφοι και συγγραφείς συνέρρεαν προκειμένου να εκδώσουν τα βιβλία τους, υπήρχε μια σχετική ελευθερία στη διακίνηση ιδεών και πολλοί διανοούμενοι της εποχής είχαν ταξιδέψει ή ζήσει εκεί. Το Άμστερνταμ ήταν στα 1771, όταν το γνώρισε ο Κοραής, όχι μόνο ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο, αλλά και ένα σταυροδρόμι των ιδεών που κυκλοφορούσαν τότε στην Ευρώπη. Πολιτεία φιλελεύθερη, ανεξίθρησκη, η Ολλανδία χρησίμευε για καταφύγιο της ελεύθερης σκέψης: βιβλία που αλλού ήταν απαγορευμένα τυπώνονταν εκεί. Η ελληνική παροικία δεν είχε πολλά μέλη, καθώς φαίνεται, αποτελείται κυρίως από εμπόρους και, όπως γράφει ο Δημαράς στη μελέτη του για τον Κοραή: «Απ’ την μικρή ανατολίτικη πόλη ο Κοραής πέφτει ξαφνικά σε μια κοσμοπολιτεία· τότε φανερώνεται μέσα του κάτι περισσότερο από την δίψα της γνώσης: μια λαχτάρα για την πείρα της ζωής, ένας πρωτόγονος, καθολικός ουμανισμός· όλα να τα γνωρίσει, όλα να τα δοκιμάσει. Συστημένος από τον Κέυνο σπουδάζει γλώσσες, επιστήμες. Μαθαίνει όμως κι άλλα πράγματα: ασχολείται με την μουσική, μαθαίνει κιθάρα, μαθαίνει ξιφασκία». Ο ίδιος ο Κοραής, για την παραμονή του στο Άμστερνταμ, στον απολογισμό που κάνει στην αυτοβιογραφία του θα γράψει: «Τρίτη ευεργεσία, το ταξείδιον της Ολλανδίας, όπου γνωρίσας ανθρώπους σοφούς, και απορρίψας τον ζυγόν των αθλίων γραμματικών, ήρχισα να σπουδάζω τους ελληνικούς συγγραφείς, με μέθοδον παντάπασι διάφορον, η οποία μέθοδος όχι μόνον με έκαμε να μαντεύσω πολλά δυσνόητα των προγόνων μου… αλλά και να διορθώσω και την μητρικήν μου διάλεκτον».
Διαβάσματα, συναντήσεις με ανθρώπους των γραμμάτων. Ποια ήταν η πνευματική κίνηση στο Άμστερνταμ;
Καταρχήν τα μαθήματα με τον Βύρτον, η επαφή του με τα ρεύματα της εποχής, η τέχνη, η όπερα, η μουσική, ακόμα και η εκκλησιαστική μουσική, αλλά και η ελευθερία κινήσεων, καθώς όπως γράφει ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του: «Εις το Αμστελόδαμον διέτριψα εξ έτη, καταγινόμενος εις το εμπόριον, και, καθόσον μ’ εσυγχώρει η ασχολία του εμπορίου, εις την παιδείαν, ανοχλούμενος αδιαλείπτως από σφοδράν όρεξιν να μην επιστρέψω πλέον εις την τυραννουμένην πατρίδα μου. Το παιδιόθεν τρεφόμενον εις την ψυχή μου κατά των Τούρκων μίσος, εκατήντησεν, αφού εγεύθην ευνομουμένης πολιτείας ελευθερίαν, εις αποστροφήν μανιώδη».
Ο Κοραής έγινε αντιπρόσωπος και προσπάθησε να μάθει τη δουλειά του. Τι όμως τον εμπόδισε να αναπτύξει το εμπορικό του δαιμόνιο;
Ως ένα σημείο το ανέπτυξε. Πήρε ρίσκα και ανανέωσε τις δομές της εταιρείας, αλλά αποτόλμησε και τη βιομηχανία κατασκευής τσοχών. Νομίζω ότι οι ίδιοι οι εταίροι αλλά και οι άλλοι συντηρητικοί και παραδόπιστοι Ρωμιοί της ελληνικής παροικίας των υπονόμευσαν, καθώς οι καινοτόμες ιδέες του δεν συμβάδιζαν με τον συντηρητισμό της παροικίας.
Η πορεία και η εξέλιξή του στο εμπόριο έμοιαζε να είναι αργή. Τι τον χώριζε από τους εμπόρους και ήταν διστακτικός απέναντί τους;
Διαφορά νοοτροπίας – ο ίδιος ήταν υπέρ της καθαρότητας και των έντιμων συναλλαγών, κάτι που οι έμποροι παλιάς κοπής δεν το υιοθετούσαν, μαθημένοι στο δόγμα ότι το κέρδος ήταν πάνω απ’ όλα, ενώ για τον νεαρό Διαμαντή ήταν η επένδυση και σε μια σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης με τον πελάτη, όχι η εξαπάτηση, γιατί όταν το αντιληφθεί ο πελάτης θα χαθεί η εμπιστοσύνη και αυτό είναι εις βάρος της συνεργασίας.
Αφού ετόλμησες να πηδήσεις εκουσίως εις της ελευθερίας την παλαίστρα, πρέπει να παλαίσεις ως λέων και όχι ως αλώπηξ.
Και ο έρωτας μέσα από το πρόσωπο μιας νέας. Τι βρήκε στο πρόσωπο της νέας που ήθελε να την παντρευτεί;
Μια γυναίκα ωραία αλλά και ευφυή, καλόκαρδη αλλά και καλλιεργημένη, νομίζω ότι βρήκε ένα ανάλογο πνεύμα με το δικό του, ένα πνεύμα με το οποίο μπορούσε να συνδιαλλαγεί ως ίσος προς ίσον, χωρίς υποκρισία και άχαρα καμώματα.
Η συνέχεια ήταν διαφορετική. Έφυγε από το Άμστερνταμ και αργότερα βρέθηκε στη Γαλλία. Τι τον έλκυσε ώστε να πάει εκεί;
Δεν γνωρίζομε ακριβώς, αλλά ξέρουμε ότι από την εποχή του Άμστερνταμ ήθελε να πάει στη Γαλλία για σπουδές, αλλά λόγω οικονομικών δυσχερειών και καμίας συμπαράστασης κατάφερε να κάνει το όνειρό του πράξη πολύ αργότερα, μετά τα τριάντα πέντε.
Σήμερα ποια είναι η γνώμη των Ελλήνων για τον Αδαμάντιο Κοραή;
Νομίζω πως δεν ασχολούνται ιδιαίτερα με το έργο του. Η αλληλογραφία του, που είναι πηγή πληροφοριών, γνώσεων και αποτυπώνει πολλά γεγονότα της εποχής, ελάχιστα μελετάται από τους σύγχρονους. Τον εκτιμούν και τον σέβονται ως πρόσωπο, χωρίς να σκύβουν και να ωφελούνται από το τεράστιο έργο του.
Είναι η πρώτη φορά που γράφετε μια βιογραφία; Γιατί οι αναγνώστες γοητεύονται από τις βιογραφίες;
Δεν είμαι σίγουρη ότι συμβαίνει αυτό στην Ελλάδα. Οι Τρικυμίες παθών είναι μυθιστορηματική βιογραφία, δηλαδή βιογραφία με κάποιες επινοημένες σκηνές και χαρακτήρες, που έχουν όμως βάση στα γεγονότα – όσο αυτό είναι δυνατόν.
Γιορτάζουμε τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Ποια ήταν η βοήθεια του Αδαμάντιου Κοραή στην προετοιμασία του Αγώνα;
Με τις επιστολές του στον φίλο του Δημήτρη Λώτο, οι οποίες διαβάζονταν δημόσια, μετέφερε όλο το κλίμα της Γαλλικής Επανάστασης, δηλαδή εν πολλοίς λειτούργησε και ως ρεπόρτερ. Ο καθαρισμός της γλώσσας από τις τούρκικες και τις αρβανίτικες λέξεις και η επιμονή του στην εκπαίδευση των νέων συνέβαλε στη διαμόρφωση του κλίματος. Ο Κοραής με τα κείμενά του, αλλά κυρίως με τις επιστολές του, ήταν σαν να έδινε μαθήματα εξ αποστάσεως σε άτομα, κοινότητες, δίδασκε όποιον ήταν πρόθυμος να τον ακούσει, ό,τι έκρινε σωστό και ωφέλιμο για την περίσταση και από την αρχή διακρίνουμε μια γενικότερη «διορθωτική τάση». Με τη διδασκαλία του διορθώνει πολλά στραβά σε πολλούς τομείς, διορθώνει τα κείμενα και τη γλώσσα (όπως ήθελε να διορθώσει στο Άμστερνταμ τους τρόπους συναλλαγής του εμπορίου), διορθώνει τη διδακτική μέθοδο, προσπαθεί να διορθώσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμα και τη δυσλειτουργία στον χώρο της Εκκλησίας, διορθώνει τα ήθη για να αποκατασταθεί η αρετή, ήταν εν ολίγοις ένας μεγάλος Δάσκαλος. Ο ίδιος, εν είδει απολογισμού, όπως συχνά συνήθιζε, απευθυνόμενος στον εαυτό του με την ακονισμένη αυτογνωσία του γράφει: «Η περασμένη σου ζωή έδειξεν ότι ούτ’ εκολάκευσες ούτ’ επλάνησες κανένα· διά την ατολμίαν σου όμως εσιώπησες πολλάκις την αλήθειαν και εκινδύνευσες να συναπαγθείς εις την υπόκρισιν των άλλων. Πρόσεχε μη σε απατήσωσι και πάλιν. Απ’ όλων τα στόματα μέλλεις ν’ ακούσεις αγάπην και ζήλον πατρίδος· κοινή φωνή όλων θελ’ είσθαι το Ζήτω η ελευθερία… Ολίγοι εξ αυτών γνωρίζουν τι πράγμα είναι η ελευθερία και εις ποία θεμέλια πρέπει να κτισθεί δια να παραμείνει στερεά… Εις όλους τούτους, Κοραή, χρεωστείς να φανείς ένας μόνος άνθρωπος, μιας μόνης ελευθερίας της θεμελιωμένης εις την ισονομίαν, φίλος. Με λόγον ένα, με μίαν μόνην φωνής, οφείλεις να διδάσκεις και άρχοντας και αρχομένους μίαν μόνη διδαχήν, την εις τους νόμους υποταγή. Τι έχεις να φοβηθείς; […] Αφού ετόλμησες να πηδήσεις εκουσίως εις της ελευθερίας την παλαίστρα, πρέπει να παλαίσεις ως λέων και όχι ως αλώπηξ. Ελεύθερος επαγγέλλεσαι Κοραή· ως ελεύθερος λοιπόν πολέμει, οπλισμένος όχι με το λεγόμενον πολιτικόν, αλλά με την αχώριστον της ηθικής πολιτικήν επιστήμη».
Τρικυμίες παθών
Τα νεανικά χρόνια του Κοραή στο Άμστερνταμ
Αργυρώ Μαντόγλου
Κλειδάριθμος
264 σελ.
ISBN 978-960-645-121-8
Τιμή €14,40
