Ο Δημήτρης Φιλιππίδης, αρχιτέκτονας, καθηγητής πολεοδομίας (μετά το 1975) και σήμερα ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, με το βιβλίο του Ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άρρητη παρουσία, σε έκδοση του ΠΙΟΠ (Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς), έρχεται να φωτίσει την υποτιμημένη, ίσως και αγνοημένη, «συγγενή» της επώνυμης αρχιτεκτονικής. Άλλωστε, όπως επισημαίνει στη συνέντευξη που μας παραχώρησε με αφορμή τη συγκεκριμένη έκδοση, «…η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως μέρος της συνολικής αρχιτεκτονικής δημιουργίας και αγνοήθηκαν οι δεσμοί της με την “επίσημη”, καθιερωμένη αρχιτεκτονική».

Ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άρρητη παρουσία, μια συνομιλία με τη «φτωχή» συγγενή της επώνυμης. Πώς ξεκίνησε η συγγραφή αυτής της μελέτης και τι προβλήματα χρειάστηκε να προσπελαστούν μέχρι την κυκλοφορία της από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς;

Μελετώντας τη λεγόμενη «παραδοσιακή» αρχιτεκτονική, βρέθηκα αντιμέτωπος με το «πρόβλημα» να έχω μπροστά μου χειροπιαστά δείγματα μιας αρχιτεκτονικής που είχε κερδίσει το ενδιαφέρον μου, ενώ ποτέ δεν συζητούσαν γι’ αυτή. Στην καλύτερη περίπτωση, την τοποθετούσαν αδιάκριτα μέσα στην «παραδοσιακή», ως κάτι που ανήκε σταθερά στο παρελθόν. Έπιανα διάφορα κομμάτια της αποσπασματικά, αλλά δεν μπορούσα να καταλάβω πως ανήκαν σε μια ειδολογική ενότητα, παράλληλη και συναρτώμενη με την καθιερωμένη, επίσημη αρχιτεκτονική, και το κυριότερο, ότι εξακολουθούσε σήμερα να παράγεται. Αυτή η φαινομενικά τόσο απλή διαπίστωση άργησε να πάρει μορφή. Στον δρόμο αντιμετώπισα το λιγότερο δυσπιστία, γι’ αυτό δεν ήταν μικρή έκπληξη για μένα το ότι δέχτηκε το ΠΙΟΠ να εκδώσει ένα τέτοιο, για ορισμένους «ανατρεπτικό», βιβλίο που έλεγχε καθιερωμένες αντιλήψεις.

Η απόρριψη έργων που ανήκουν στο πλήθος πόσο κυριάρχησε στη σκέψη του Έλληνα του 19ου και 20ού αιώνα; Ήταν αποκλειστικά θέμα προκατάληψης;

Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, έπρεπε να θυσιαστεί η παλιότερη αρχιτεκτονική κουλτούρα (τα «παραδοσιακά» ή λαϊκά, που τότε θεωρούνταν τουρκόσπιτα) και στη θέση της να μπει το πολιτισμικό πλαίσιο (όπου ανήκει η αρχιτεκτονική) του νεοκλασικισμού ως διαβατήριο για επίτευξη του ζητούμενου εξευρωπαϊσμού. Αυτός όμως ο άνευ όρων εκδυτικισμός, ανάμεσα σε άλλα, ανέτρεψε εκ βάθρων την ως τότε αντίληψη για επαγγελματική κατάρτιση και εξειδίκευση. Τη θέση των μαστόρων, καλφάδων και των σιναφιών θα έπαιρναν τώρα ειδικά μορφωμένοι αρχιτέκτονες, επίσημα εγκεκριμένοι ατομικοί δημιουργοί. Το «ανώνυμο πλήθος» της προεπαναστατικής κοινότητας, δημιουργοί μιας εξαίσιας τέχνης, σταδιακά εξελίχτηκε σε μαζική κοινωνία.

Ο επινοημένος γρίφος, όπως λέτε, ανάμεσα στην «αρχιτεκτονική» και την «κατασκευή», τι συνέπειες επέφερε;

Η διάκριση αρχιτεκτονικής από κατασκευή κυριάρχησε στα θεωρητικά θεμέλια της ιστορίας της αρχιτεκτονικής στον δυτικό 19ο αιώνα, βάση της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης των αρχιτεκτόνων. Αυτό διευκόλυνε βέβαια όσους συνέγραφαν, τότε και αργότερα, «ιστορίες της αρχιτεκτονικής» αλλά συνάμα παραποιούσε την πραγματικότητα. Σήμερα δεν έχουν πάψει να επινοούνται ιστορίες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με τη σιωπηρή παραδοχή της παραπάνω διάκρισης. Το ζήτημα μπορεί σήμερα να μην έχει πια κεντρική θέση, αλλά δεν παύει να εποπτεύει τον καθιερωμένο πια τρόπο όρασης.

Μέσα σ’ αυτή την πολλαπλότητα που υπάρχει βάσει της έλλειψης οπτικής ομοιογένειας, ποια είναι τα ενοποιητικά στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής;

Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως μέρος της συνολικής αρχιτεκτονικής δημιουργίας και αγνοήθηκαν οι δεσμοί της με την «επίσημη», καθιερωμένη αρχιτεκτονική. Γι’ αυτό απέφυγε να αποκτήσει συγκροτημένο θεωρητικό και πρακτικό πλαίσιο αναφοράς, που θα επέβαλλε ενιαίους κανόνες και αρχές. Η πολλαπλότητα και η πηγαία πολυπλοκότητα αποτέλεσαν βασικά χαρακτηριστικά της. Εκείνο που άλλοι θεωρούσαν σημάδι διάλυσης ήταν η δύναμή της.

Πώς είναι η συμβίωση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής με την επώνυμη; Ποιοι οι συσχετισμοί που δημιουργούνται και ποιες οι προϋποθέσεις και οι κίνδυνοι αυτής της συμβίωσης;

Η ανώνυμη πάντα, ήδη από την προϊστορία, συνυπήρχε με την επώνυμη (επίσημη) αρχιτεκτονική, χωρικά και χρονικά. Αν και κατά κανόνα φανερά πολυπληθέστερη, η ανώνυμη θεωρούταν υποδεέστερη, άτεχνη εκδοχή της επώνυμης – άρα ανάξια λόγου. Η άγνοια της μεταξύ τους σχέσης όμως στέρησε την επώνυμη από μια γέφυρα προς άμεσες, πρωτότυπες, τολμηρές λύσεις που πρότεινε κάτω από τη μύτη της η ανώνυμη.

Στέκεστε με ιδιαίτερη σημασία στην έκθεση Rudofsky Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες του 1964. Ποια ήταν τα άμεσα αποτελέσματα αυτής για την Ελλάδα;

Οι διεθνείς συνέπειες της έκθεσης του P. Rudofsky δεν φαίνεται να έγιναν άμεσα αισθητές στην Ελλάδα εκείνης της περιόδου, καθώς η κοινωνία ήταν στραμμένη προς μια άνευ όρων οικονομική ανάπτυξη. Μόνο έμμεσα επηρέασε η έκθεση τα πράγματα όμως, καθώς σχετικά γρήγορα η Ελλάδα στράφηκε προς την επίσημη (κρατική) υιοθέτηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ως «εθνικό κεφάλαιο», ακολουθώντας διεθνείς τότε επιταγές. Συνάμα η άλλοτε περιφρονημένη «παραδοσιακή» αρχιτεκτονική είχε αποκτήσει υπολογίσιμη οικονομική αξία χάρη στην επανάχρησή της.

Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως μέρος της συνολικής αρχιτεκτονικής δημιουργίας και αγνοήθηκαν οι δεσμοί της με την «επίσημη», καθιερωμένη αρχιτεκτονική.

Στο βιβλίο αναφέρετε πως η πρωτόγονη αρχιτεκτονική έχει αποσιωπηθεί ως αυτόνομο είδος, αφού συχνά αφομοιώνεται στην παραδοσιακή. Τι οδηγεί σε αυτή τη στρέβλωση και ποια τα κύρια χαρακτηριστικά της καθεμιάς;

Στη συζήτηση για την «πρωτόγονη» αρχιτεκτονική, πρέπει να διακρίνουμε εκείνη την «πρωτόγονη» που αντιστοιχεί στην προβιομηχανική περίοδο, που συνήθως λέμε «Τουρκοκρατία», από την «πρωτόγονη» που εξακολουθεί να παράγεται μέσα στα αστικά κέντρα του νεοελληνικού κράτους μετά το 1830. Ενώ η πρώτη συγχέεται με την «παραδοσιακή», η δεύτερη αντίστοιχα συγχέεται με τη «μαζική» – εκείνη που σήμερα πλημμυρίζει καθοριστικά το ελληνικό αστικό τοπίο.

«Η κυριότερη καινοτομία της νεοκλασικής πόλης ήταν η σχεδιασμένη πλατεία», γράφετε. Τι αλλαγές έφερε αυτή η καινοτομία και ποιες οι συνέπειες κυρίως στην πρωτόγονη αρχιτεκτονική;

Για να είμαστε πιο ακριβείς, η νεοκλασική πόλη βασίστηκε στην παραδοχή ότι έχει καταρχήν εκπονηθεί ένα σχέδιο το οποίο κατόπιν μπαίνει σε εφαρμογή, καθορίζοντας πού και πώς θα χτιστεί ένας οικισμός. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η πρωτόγονη αρχιτεκτονική είναι απόδειξη της αδυναμίας καθολικής οργάνωσης του αστικού χώρου, καθώς γεμίζει τα κενά που δεν μπορούν να καλύψουν ο επίσημος σχεδιασμός των κύριων αρτηριών και μνημειακών συνόλων και η συνακόλουθη εξάπλωση της ανώνυμης οικοδομικής μάζας που καλύπτει την υπόλοιπη επιφάνεια της πόλης.

Πού οφείλεται ότι ακόμη κι οι νεότερες μορφολογικές τάσεις δεν μπόρεσαν να κλονίσουν την πρωτοκαθεδρία του μπετόν;

Η χαμηλή τεχνολογική βάση, το πλεονεκτικό κόστος και η προσαρμοστικότητα των κατασκευών μπετόν εξηγούν τη συντριπτική τους υπεροχή, ειδικά σε χώρες αναπτυσσόμενες με ραγδαία αστικοποίηση, που οδηγεί σε τεράστιες στεγαστικές ελλείψεις. Βέβαια, στην πορεία το μπετόν απέκτησε και ηθικό πλεονέκτημα, εκπροσωπώντας υποτίθεται την αλήθεια ενός υλικού που δεν χρειάζεται πια να κρυφτεί κάτω από σοβάδες ή επενδύσεις μαρμάρων.

Πόσο αυτόνομα διαφορετικές ή συμπληρωματικές είναι στην πραγματικότητα οι συμπεριφορές και επιλογές των κύριων κοινωνικών στρωμάτων αναφορικά με τη μόνιμη κατοικία;

Σε γενικές γραμμές, οι επιλογές (τα «γούστα του κόσμου») για το πώς πρέπει να είναι η ιδανική κατοικία έχουν ταξικό χαρακτήρα, καθώς αντανακλούν, αν δεν καθορίζονται από, τις οικονομικές δυνατότητες σε συνάφεια με το επίπεδο μόρφωσης και «καλλιέργειας», αλλά και τις βλέψεις κοινωνικής αναρρίχησης κάθε πληθυσμιακής ομάδας. Με τη λογική αυτή, αυτά τα «στρώματα» κατανέμονται γεωγραφικά σε περιοχές με ευδιάκριτη εσωτερική, οικονομικής βάσης, ομοιογένεια.

Επίσης, κάνετε λόγο για ενότητα ύφους στο επίπεδο της πρωτόγονης αρχιτεκτονικής σε σύγκριση με την επώνυμη. Το φαινόμενο αυτό είναι αποκλειστικά θέμα των οικονομικών, ή και άλλων, περιορισμών;

Η «ενότητα ύφους», πέρα από τυχόν ατομικές ιδιαιτερότητες, επιτυγχάνεται μέσα από την ακαδημαϊκή μόρφωση των αρχιτεκτόνων, η οποία αναπαράγει καθιερωμένα πρότυπα και αρχές. Αυτή η διαδικασία απουσιάζει στην περίπτωση της πρωτόγονης αρχιτεκτονικής, η οποία βασίζεται σε εμπειρικές μεθόδους ατομικής αντιμετώπισης βασικών αναγκών με στοιχειώδη, φτωχά μέσα.

Αναλογιζόμενος τα 35 και πλέον χρόνια συγγραφικής δημιουργίας με τις τόσες σε αριθμό και ποιότητα εκδόσεις, πού συμπυκνώνονται οι σκέψεις σας για την πορεία αυτή;

Επιτρέψτε με να σας διορθώσω: δημοσιεύω εδώ και 50 χρόνια. Από την πρώτη στιγμή γνώριζα ότι δεν πρόκειται να αλλάξω τον κόσμο γύρω μας, αλλά πίστευα, με αρκετή δόση αφέλειας, ότι θα μπορούσα τουλάχιστον να συμβάλω στην αντίκρουση προκαταλήψεων και στην αντιμετώπιση της άγνοιας που συχνά παρατηρείται στην περιοχή της αρχιτεκτονικής. Γιατί της αρχιτεκτονικής; Γιατί μόνο της αρχιτεκτονικής; Τέτοια ερωτήματα δεν τα έχω ακόμα απαντήσει. Φοβάμαι, ούτε πρόκειται να το κάνω.

Είστε μακριά από τον επόμενο συγγραφικό σας σταθμό;

Η μοιραία συρρίκνωση των τελευταίων χρόνων της εκδοτικής δραστηριότητας στη θεματική όπου δουλεύω, περιόρισε τις δυνατότητες δημοσίευσης βιβλίων μου. Η Ανώνυμη αρχιτεκτονική, που τόσο πρόθυμα υιοθέτησε το ΠΙΟΠ, ήταν μία ευτυχής εξαίρεση. Μέρος της ανάγκης επικοινωνίας μου με άλλους διοχετεύτηκε σε οργανωμένες ομιλίες και διαδικτυακές συμβολές. Ένα άλλο μέρος οδήγησε στην επιμέλεια μικρών, εξειδικευμένων εκδόσεων. Ο μεγαλύτερος όγκος όμως παραμένει αποθηκευμένος στο συρτάρι. Σε αυτό, απτόητος κι αμετανόητος, εξακολουθώ να προσθέτω.

Ανώνυμη αρχιτεκτονική
Μια άρρητη παρουσία
Δημήτρης Φιλιππίδης
Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
σ. 248
ISBN: 978-960-244-206-7
Τιμή: 32,00€

Ο Γρηγόρης Δανιήλ είναι φιλόλογος.

Άλλα κείμενα:

• Χρύσα Κοντογεωργοπούλου: συνέντευξη στον Γρηγόρη Δανιήλ
• «Στονάροντας ή… είμαι του καιρού μου κι όλων των καιρών» του Γρηγόρη Δανιήλ
• Σεμίνα Διγενή: συνέντευξη στον Γρηγόρη Δανιήλ
• Φώτης Κόντογλου: «Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς», «Βασάντα» και «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου»
• Σοφία Δημοπούλου: «Καλύτερα να σ’ έλεγαν Λισσάβω»

Twitter