Νικόλας Σεβαστάκης: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Νικόλας Αλ. Σεβαστάκης γεννήθηκε στο Καρλόβασι Σάμου το 1964. Από το 1999 διδάσκει πολιτική φιλοσοφία, αρχικά στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και στη συνέχεια και έως τώρα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έχει συνεργαστεί για χρόνια με εφημερίδες (Ελευθεροτυπία, Εφημερίδα των Συντακτών, Βήμα) και περιοδικά (Νέα Εστία, Σημειώσεις, Σύγχρονα Θέματα, The Books’ Journal). Από τις αρχές του 2015 συνεργάζεται με τη Lifo, διατηρώντας για τέσσερα χρόνια την εβδομαδιαία στήλη ιδεών «Δεύτερες Σκέψεις» και από τον Σεπτέμβριο του 2019 τη δεκαπενθήμερη στήλη «Ασκήσεις Αναπνοής». Με την πεζογραφία ασχολείται τα τελευταία χρόνια, με τις συλλογές διηγημάτων Γυναίκα με ποδήλατο (2014), Άντρας που πέφτει (2015) και το μυθιστόρημα Άνθρωπος στη σκιά (2019). Ανάμεσα στα δοκιμιακά του βιβλία του είναι η Αλχημεία της ευτυχίας (2000), η Κοινότοπη χώρα (2004), ο Φιλόξενος μηδενισμός (2008), Δοκιμές και αναγνώσεις (2008) και Φαντάσματα του καιρού μας. Αριστερά, κριτική, φιλελεύθερη δημοκρατία (2016). Ζει στη Θεσσαλονίκη. Το τελευταίο του βιβλίο, Ταξίδι στο άγνωστο: Φιλελεύθερη δημοκρατία και κρίση πολιτισμού, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Στερέωμα, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα συγγραφής του βιβλίου Ταξίδι στο άγνωστο;
Το βιβλίο συνεχίζει κατά κάποιον τρόπο τον προβληματισμό του προηγούμενου δοκιμίου μου, Φαντάσματα του καιρού μας, για το πολιτικό πρόβλημα των φιλελεύθερων δημοκρατιών στην εποχή όπου διάφορες κρίσεις αμφισβητούν το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών. Τα δυο τελευταία χρόνια κρατούσα σημειώσεις και μικρά αρχεία για διάφορες κρίσεις, από τα «Κίτρινα γιλέκα» στη Γαλλία ως τις ιδεολογικές περιπέτειες στην Αριστερά του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ και βέβαια το ελληνικό πεδίο. Κάπως έτσι γεννήθηκε το βιβλίο.
Ο τίτλος είναι συμβολικός ή δηλώνει κάτι κυριολεκτικά;
«Ταξίδι στο άγνωστο» με την έννοια ότι ζούμε πολλαπλές μεταμορφώσεις στον τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών μας, αλλά αγνοούμε την κατεύθυνση και πολλά από τα στοιχεία της πορείας μας, της συλλογικής μας μοίρας. Ανάμεσα, ας πούμε, στην πρώτη γραφή του δοκιμίου και στο σήμερα μπήκε σαν σφήνα μια παγκόσμια υγειονομική κρίση και οι συνέπειές της: Ποιος το περίμενε; Θα μπορούσε να το δει κανείς σαν επιβεβαίωση της έκφρασης «ταξίδι στο άγνωστο».
Όσοι ενδιαφέρονται για τα πολιτικά προβλήματα ψάχνουν άλλες πηγές ενέργειας για τη συλλογική ζωή. Πάνω στην αναζήτηση νέων πηγών πολιτικής έμπνευσης, γιατί ερίζουν καινούργιοι παίκτες των πολιτικών συστημάτων;
Η φράση αναφέρεται στις νέες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που συχνά τις χαρακτηρίζουμε λαϊκιστικές. Το βιβλίο εξετάζει διάφορες ευρωπαϊκές εμπειρίες, όπου κομμάτια της κοινωνίας αποδεσμεύονται από το παραδοσιακό πολιτικό σύστημα αναζητώντας καινούργια σχήματα ταυτότητας ή αντίστασης. Βέβαια, η καλή διαχείριση της κρίσης του κορονοϊού από κάποιες κυβερνήσεις (λ.χ. Γερμανία ή Ελλάδα) έδειξε ότι κάποια στοιχεία δημαγωγικού ανορθολογισμού υποχωρούν, μαζί και οι πολιτικές τους εκφράσεις. Ωστόσο, άλλα στοιχεία ενισχύονται, όπως, για παράδειγμα, η απόρριψη του ευρωπαϊκού σχεδίου και όλων των υπερεθνικών ιδεών προς όφελος της επιστροφής στο έθνος-κράτος και σε διάφορες μορφές αυτάρκειας.
Είναι αλήθεια ότι τα μεγάλα προσφυγικά και μεταναστευτικά κύματα από την Ασία, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική έχουν οξύνει τις εθνοκυριαρχικές και τις κοσμοπολιτικές προσεγγίσεις στο θέμα των συνόρων και της κρατικής κυριαρχίας;
Η έξαρση των μεταναστευτικών-προσφυγικών κυμάτων –που θα συνεχιστούν, νομίζω, όταν καταλαγιάσει η υγειονομική κρίση– περιορίζει την απήχηση των κοσμοπολιτισμών, ακόμα και αυτών που δεν έχουν άμεσες πολιτικές φιλοδοξίες και παραμένουν στο πεδίο της ηθικής και της φιλοσοφίας. Οι αφηγήσεις γύρω από την ανάκτηση, την επιβεβαίωση ή την εμβάθυνση της εθνικής κυριαρχίας έχουν τη «στιγμή» με το μέρος τους και υποχρεώνουν όλες τις πολιτικές οικογένειες –από Δεξιά μέχρι Αριστερά– να επανελέγξουν το παραδοσιακό λογισμικό τους. Το ζήτημα είναι ποιο πλαίσιο μπορούμε να δώσουμε στον πατριωτισμό, δηλαδή στο δημόσιο συναίσθημα που επενδύει στην εθνική κυριαρχία: ένα πλαίσιο γεωπολιτικού εγωισμού, ένα πλαίσιο που σπεύδει σε έναν αμυντικό εθνοκεντρισμό ή κάτι πιο δημιουργικό; Αυτό πρέπει να μας απασχολεί περισσότερο.
Γράφετε ότι χρειαζόμαστε πολιτικές της αλήθειας και όχι ισοπεδωτικές κρίσεις που επιβεβαιώνουν απλώς τη συμβατική ταυτότητα του «κριτικού διανοούμενου». Μπορείτε να αιτιολογήσετε τη θέση σας;
Τα τελευταία χρόνια έχει ξαναγίνει μόδα ο κριτικός διανοούμενος ως ριζοσπάστης, δηλαδή ως ένας «πνευματικός άνθρωπος» που διαβάζει τον κόσμο με όρους απέχθειας και απόρριψης. Αυτός ο κριτικός διανοούμενος επαναπαύεται στην ιδέα ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είτε δεν υπάρχει πλέον, είτε είναι νεκρή. Βλέπει τις κοινωνίες μας και τους πολιτικούς θεσμούς τους ως περίπου ολοκληρωτικές. Καλλιτέχνες και θεωρητικοί έχουν γίνει έτσι προβλέψιμα και ανιαρά τιμητές. Η ακρότητα των όσων διακινούνται σε κάποια κείμενα μοιάζει με αυτή την ξεθυμασμένη ακρότητα που είδαμε στο πρόσφατο βίντεο της Λένας Κιτσοπούλου με τη σφαγή των ζώων. Αυτό για μένα είναι κάτι ασφυκτικό, γιατί καταργεί την ελευθερία μας να σκεφτούμε διαφορετικά.
Η δημοκρατική πολιτική μπορεί να κάνει πολύ περισσότερα και κυρίως να ξαναμάθει την τέχνη της επινόησης.
Θα έλεγα ότι το βιβλίο σας μοιάζει ως αντίδοτο στη χαλαρότητα του καθημερινού εύκολου λόγου των κοινωνικών μέσων. Ποια είναι η γνώμη σας;
Στο βιβλίο χειρίζομαι με ύφος προφορικό μια γλώσσα που πρέπει να είναι απαιτητική, εφόσον θέλει να υπηρετεί συλλογισμούς. Το βασικό θέμα όμως είναι «απλό»: Μπορούμε να βρούμε καλύτερες πολιτικές απαντήσεις για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, χωρίς να χρειαστεί να πάμε πιο βαθιά, στα πολιτισμικά πρότυπα ή στα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης; Αυτή την απορία τη μεταφέρω και την εξετάζω με διαφορετικά παραδείγματα, ελέγχοντας αν είναι δυνατή μια διόρθωση πορείας (λ.χ. μια νέα σοσιαλδημοκρατική απάντηση) ή αν είναι μονόδρομος να σκεφτούμε μια συνολική αλλαγή παραδείγματος.
Υπάρχει ελπίδα από την πολιτική για τη σωτηρία του κόσμου;
Η δημοκρατική πολιτική μπορεί να κάνει πολύ περισσότερα και κυρίως να ξαναμάθει την τέχνη της επινόησης. Να, για παράδειγμα, ακόμα και η δυσκίνητη ευρωπαϊκή ηγεσία γίνεται τώρα πολύ πιο τολμηρή από τα συνηθισμένα. Υπάρχουν διαστάσεις της πραγματικότητας που απαιτούν σήμερα ασυνήθιστα γρήγορες και δραστικές απαντήσεις, όπως η κλιματική κρίση ή η διαδικασία συρρίκνωσης των μεσαίων τάξεων στους καιρούς των επισφαλών συμβάσεων. Όμως την ίδια στιγμή η πολιτική δεν μπορεί να υπόσχεται τη «σωτηρία του κόσμου», όπως έκαναν οι πολιτικές θρησκείες της νεωτερικότητας. Η σωτηριολογία στην πολιτική καταλήγει συνήθως είτε σε έναν δεξιό αρχηγισμό, είτε στην αριστερή λατρεία των κινημάτων και της σύγκρουσης, που αδυνατεί να σταθμίσει ενδιάμεσα πολιτικά και κοινωνικά αγαθά. Μένω επομένως στην πιο ταπεινή έννοια της βελτίωσης των όρων ζωής ή στην αποτροπή συγκεκριμένων δεινών. Η παλιά ιδέα του Καρλ Πόπερ για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων κακών (concrete evils) αποκτά σήμερα ένα καινούργιο νόημα.
Γιατί η τέχνη, παρά τη φράση του Αντόρνο για την ποίηση μετά το Άουσβιτς, είναι πιο ανθεκτική στις καταστροφές της Ιστορίας;
Η τέχνη μπορεί, όπως είδαμε, να επιβιώσει από τις μεγαλύτερες καταστροφές. Γιατί όμως; Η δική μου απάντηση είναι διότι η τέχνη χειρίζεται διαχρονικά το θέμα της απώλειας. Η λογοτεχνία, για παράδειγμα, πραγματεύεται από τις απαρχές της τη βία και το κακό. Δείτε: από την Ιλιάδα μέχρι το μοντερνιστικό μυθιστόρημα βλέπουμε έναν στοχασμό για τη φθορά, που περνάει από τα πάθη τα δημόσια στις ατομικές συντυχίες. Με αυτή την έννοια, η τέχνη όχι μόνο δεν ακυρώνεται από τα συγκυριακά δεινά της Ιστορίας (και τα μεγαλύτερα και τερατώδη όπως το Άουσβιτς), αλλά μπορεί να τα αναστοχάζεται με τον δικό της τρόπο, που είναι φυσικά πολύ διαφορετικός από τον τρόπο, για παράδειγμα, της πολιτικής θεωρίας.
Διδάσκετε στο πανεπιστήμιο, γράφετε άρθρα, εκδίδετε βιβλία. Υπάρχει ελεύθερος χρόνος;
Ο χρόνος, ειδικά αυτόν τον καιρό που περάσαμε στις εξ αποστάσεως διαδικασίες στο πανεπιστήμιο, έχει περιοριστεί ακόμα περισσότερο. Από την άλλη, οι μέρες μου είναι σπαρμένες με υποχρεώσεις γραφής, που μερικές έχουν στενές προθεσμίες και άλλες ξετυλίγονται με τον ρυθμό της έμπνευσης ή της όρεξης. Και φυσικά, υπάρχει και η ζωή, το σπίτι, η Βίκυ και η Αλεξία, η δεκατετράχρονη κόρη, με τις δικές της απορίες για τα πράγματα.
Γνωρίζουν οι φοιτητές σας ότι πέρα από καθηγητής τους είσαστε και συγγραφέας;
Φαντάζομαι πως οι περισσότεροι το γνωρίζουν. Άλλωστε, στα μαθήματα τους μιλώ και με πολλά παραδείγματα από τη λογοτεχνία και την ιστορία του πολιτισμού. Να έχουν την αίσθηση ότι οι πολιτικές ιδέες δεν γεννιούνται και δεν αναπαράγονται εν κενώ.
Ποιο βιβλίο διαβάσατε τελευταία και σας εντυπωσίασε;
Δεν είναι ένα. Αναφέρω, ενδεικτικά, τη συλλογή ευφυών μικρών διηγημάτων της Ελβετίδας Fleur Jaeggy Είμαι ο αδελφός της ΧΧ (Άγρα), ένα πολύ χρήσιμο βιβλίο ιστορίας του πολιτισμού με τον τίτλο Η πολιτιστική ζωή στην Ευρώπη (τέλη 19ου αιώνα – αρχές 20ού) (Gutenberg) και το μυθιστόρημα Δίψα της Amélie Nothomb (Στερέωμα). Τώρα άρχισα την εξαιρετική μελέτη του ιστορικού Ανδρέα Μπουρούτη Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη. Η ιταλική στάση και οι Εβραίοι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο (Αλεξάνδρεια).
Τι ακόμα τηρείτε από αυτά που σας έχουν πει οι γονείς σας;
Οι γονείς μου δεν έδιναν συμβουλές. Κρατάω όμως πάντα την έμφασή τους στην εντιμότητα, στην άρνηση της παλιανθρωπιάς και στην περιφρόνηση για τις μικρότητες.
Ταξίδι στο άγνωστο
Φιλελεύθερη δημοκρατία και κρίση πολιτισμού
Νικόλας Σεβαστάκης
Στερέωμα
192 σελ.
ISBN 978-960-8061-81-1
Τιμή €14,00
