Bernard Malamud «Ο μάστορας»
Ο Μπέρναρντ Μάλαμουντ (1914-1986) συμπληρώνει την περίφημη τριανδρία των Αμερικανοεβραίων συγγραφέων της Αμερικής, γόνων Εβραίων μεταναστών, μαζί με τους κατά πολύ γνωστότερους στα καθ’ ημάς Σολ Μπέλοου και Φίλιπ Ροθ. Κι ενώ οι άλλοι δύο είναι σαφώς γνωστότεροι και με περισσότερα βραβεία, αναρωτιόμαστε αν ο Μάλαμουντ υπολείπεται εκείνων. Η απάντηση είναι καθόλου! Ο Μάλαμουντ υπήρξε ολιγογράφος συγγραφέας˙ μόλις οκτώ μυθιστορήματα και πενήντα πέντε διηγήματα, κατανεμημένα σε διάφορες συλλογές. Πλην, όμως, σαφώς πιο προσεκτικός μάστορας της γραφής, γράφει αργά και μεθοδικά, με αποτέλεσμα αυτό το σχετικά μικρό σύνολο έργων του να συμπεριληφθεί στη Library of America. Τρία από τα μυθιστορήματά του έχουν γυριστεί ταινίες: The Natural, το 1984 με τον Ρ. Ρέντφορντ, The Assistant το 1997 και, φυσικά, The Fixer, ήτοι Ο μάστορας στην ελληνική μετάφραση, το 1967. Ο Μάστορας αποτελεί και το opus magnum του Μάλαμουντ. Όχι άδικα. Κυκλοφόρησε το 1966 και την επόμενη χρονιά έλαβε το Βραβείο Πούλιτζερ Λογοτεχνίας και το Αμερικάνικο Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας, το οποίο κέρδιζε ο ίδιος για δεύτερη φορά, ύστερα από τη συλλογή διηγημάτων του The Magic Barrel του 1958.
Το βιβλίο στηρίζεται πάνω σε πραγματικά γεγονότα, καίτοι δεν ακολουθεί την ιστορία τους πιστά. Αν το έκανε αυτό ο συγγραφέας, θα μείωνε κατά πολύ τον απώτερο σκοπό του. Βασίζεται στην τελετουργική δολοφονία ενός 13χρονου Ουκρανού στο τσαρικό Κίεβο το 1911, για την οποία κατηγορήθηκε ο Menahem Mendel Beilis, ένας χασιδιστής Ρωσο-εβραίος, γεγονός που ξεσήκωσε κύματα πογκρόμ κατά των Εβραίων της Ρωσίας, με αποτέλεσμα τον αρνητικό αντίκτυπο στη διεθνή κοινότητα της εποχής. Το γεγονός έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «η δίκη του Beilis» ή «το ζήτημα Beilis». Μάλιστα, ο Μάλαμουντ αντιμετώπισε την μήνιν των απογόνων του Beilis, καθώς κατηγορήθηκε πως αλλοίωσε τα απομνημονεύματά του και τον παρουσίασε εντελώς διαφορετικό στο κοινό, αφού επρόκειτο στην πραγματικότητα για έναν πιστό και θρησκευόμενο Εβραίο με μια πιστή και αξιολάτρευτη σύζυγο. Ο Μάλαμουντ απάντησε πως σκοπός του δεν ήταν να απεικονίσει τον Beilis και τη σύζυγό του στον Μάστορα. Πάντως, ακόμα κι αν αυτός ήταν ο σκοπός του, γεγονός που δεν αμφισβητούμε, δεν το κατάφερε, αφού πάρα πολλοί μπερδεύουν, ακόμα και σήμερα, την υπόθεση Beilis με τον Μάστορα! Η λογοτεχνία υπερίσχυσε της πραγματικότητας.
Έχουμε να κάνουμε με ένα κείμενο που, πέραν του προφανούς, ήτοι της στηλίτευσης του αντισημιτικού χαρακτήρα της τσαρικής Ρωσίας, βρίθει συμβολισμών. Ο Γιάκοβ (Ιακώβ, γενάρχης των Εβραίων) Μποκ, ένας ξυλουργός (όπως κι ο Χριστός), μάλλον, όμως καλύτερα ένας τύπος που επισκευάζει γενικότερα κάθε λογής πράγματα με τα εργαλεία του, αποφασίζει να εγκαταλείψει το στετλ, τον εβραϊκό οικισμό που έμενε, ύστερα από την απιστία και εγκατάλειψη της συζύγου του Ράισλ, για το Κίεβο. Σκοπός του, μια καλύτερη ζωή και πιο ελεύθερη, μακριά από την εβραϊκή θρησκευτική στενότητα της κώμης και των παραδόσεων. Στο Κίεβο, αφού αρχικά έρχεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες του εγχειρήματός του, κάποια στιγμή του χαμογελά πονηρά η τύχη. Σώζει τον Νικολάι Μαξίμοβιτς Λέμπεντεφ, ένα μέλος των Μαύρων Εκατονταρχιών, από βέβαιο θάνατο (οι Μαύρες Εκατονταρχίες ήταν ένα εθνικιστικό κίνημα αφοσιωμένο στον οίκο των Ρομανόφ, περίφημο για την ξενοφοβία και τα αντισημιτικά του ιδεώδη, υπεύθυνο για πλήθος πογκρόμ και σφαγές εις βάρος Εβραίων). Και η πραγματική του περιπέτεια ξεκινά. Για να τον ευχαριστήσει, ο Νικολάι Μαξίμοβιτς του αναθέτει την επισκευή ενός δωματίου του σπιτιού του, ενώ ταυτόχρονα τον καλοβλέπει και η χωλή και άγαμη θυγατέρα του, η Ζίνα, που μένει μαζί με τον πατέρα της. Αποδέχεται την εργασία, ύστερα από πλείστους ενδοιασμούς, αποκρύπτοντας την πραγματική του ταυτότητα και δηλώνοντας ψεύτικο όνομα, ενώ παραλίγο να κοιμηθεί και με τη Ζίνα Νικολάγιεβνα. Εν συνεχεία, ο Γιάκοβ κερδίζει την εμπιστοσύνη του Νικολάι ένεκα της δουλειάς του κι αυτός του αναθέτει την αρχιεπιστασία σε ένα μικρό πλινθοποιείο που κατείχε. Αποδέχεται και πάλι τη δουλειά, με καλό μισθό, και πλέον η ζωή του βελτιώνεται πρακτικά. Αρχίζει να μελετάει Σπινόζα, που τον λατρεύει για τις ελευθεριάζουσες ιδέες του, φροντίζει να μη σπαταλά τα χρήματα που βγάζει και ζει το ίδιο λιτά. Κάποια στιγμή, και μέσα στο πνεύμα φιλανθρωπίας που τον διακατέχει, βοηθάει περιθάλποντας έναν ραβίνο. Και από κάπου εδώ αρχίζει η κάτω βόλτα.
Λες και η βοήθεια προς τη φυλή του του φέρνει κακοδαιμονία. Τότε ανακαλύπτεται και το άψυχο σώμα ενός νέου παιδιού σε μια σπηλιά, το οποίο έχει δολοφονηθεί, ως φαίνεται, με τελετουργικό τρόπο. Ο Γιάκοβ Μποκ κατηγορείται για τη δολοφονία του νεαρού χριστιανού, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται, ενώ αποκαλύπτεται και η πραγματική του ταυτότητα. Κι από εδώ ξεκινά ο προσωπικός του γολγοθάς. Στη φυλακή προσπαθούν να τον κάνουν να ομολογήσει τη δολοφονία που δεν έχει διαπράξει. Τον ανακρίνουν ξανά και ξανά. Μάταια. Δηλώνει Εβραίος, μη θρησκευόμενος, απολιτικός και αθώος. Τον οδηγούν στην απομόνωση. Τον βασανίζουν ψυχολογικά και σωματικά, δίχως όμως να φτάνουν στο σημείο να τον σκοτώσουν. Οι όποιοι υποστηρικτές του αρχικά καταλήγουν νεκροί, ο Μπιμπίκοφ, ο φύλακας κ.ά. Ο Γιάκοβ αναλογίζεται τα της ζωής του και αντλεί δύναμη να συνεχίσει. Αντιμετωπίζει το φάσμα της τρέλας και τις κακουχίες. Τον επισκέπτεται η πρώην σύζυγός του, με αίτημα να αναγνωρίσει το παιδί που απέκτησε με τον εραστή της. Ο Γιάκοβ το αποδέχεται. Η διετής αναμονή στην απομόνωση τελειώνει με την ανακοίνωση της δίκης. Κατά τη μεταφορά του η άμαξα δέχεται επίθεση. Μέχρι και την τελευταία στιγμή ο Γιάκοβ αισθάνεται τη ζωή του να κινδυνεύει.
Ο Γιάκοβ του Μάλαμουντ αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι των Εβραίων της διασποράς, που όσο κι αν προσπάθησαν να ενταχθούν στη χώρα που εγκαταστάθηκαν, με όποιο κόστος κι αν προσπάθησαν να αποτινάξουν οτιδήποτε εβραϊκό από πάνω τους, παρέμειναν Εβραίοι, ήτοι πιστοί στην ενοχή του αίματος.
Ο Μάλαμουντ αποδεικνύεται μέγας ανατόμος του ανθρώπινου ψυχισμού και των κατά σάρκα βασανιστηρίων όσο και της φθοράς αυτής. Οι περιγραφές του σε αφήνουν ενεό. Τι θέλει όμως να πετύχει με όλ’ αυτά ο Μάλαμουντ; Τι είναι αυτό που θέλει να μας πει, αραδιάζοντάς μας βήμα βήμα και βάζοντας κάτω από το μικροσκόπιο την προσπάθεια και θέληση αυτού του αθώου Εβραίου που ανέχεται και αντέχει όλους τους εξευτελισμούς;
Εκ πρώτης όψεως ο Μάλαμουντ, όπως και ο Ροθ με τον Μπέλοου, υπήρξε καταγραφέας των συνθηκών επιβίωσης και των προσπαθειών των Εβραίων να εγκατασταθούν και να προκόψουν σε έναν ξένο τόπο. Μέσα από αντιξοότητες και πάντα με το βλέμμα των γηγενών επάνω τους να τους στηλιτεύει. Προσπάθειες που επιχειρούσαν να αποδείξουν τα αυταπόδεικτα. Πως είναι απλοί άνθρωποι, εργατικοί, οικογενειάρχες και διόλου αιμοπότες και διεφθαρμένοι όπως τους ήθελαν είτε στη Ρωσία του τσάρου είτε στην Γερμανία των ναζί. Και σαφώς δεν ήταν τέτοιοι. Τι συνέβαινε όμως και προσπάθησαν και οι τρεις τους να αποδείξουν πως δεν είναι ελέφαντες;
Ο Μάλαμουντ σε αυτό το βιβλίο καταφέρνει να αναμείξει δύο παράλληλες ιστορικές πορείες της φυλής του. Των Εβραίων ως φυλής και έθνους μετά την παραχώρηση των παλαιστινιακών εδαφών για την ίδρυση κράτους αλλά και των Εβραίων της διασποράς, που ουδέποτε αποδέχθηκαν την ύπαρξη αυτού του κράτους και κράτησαν ψηλά το θέμα του εβραϊκού ζητήματος, σε όποια χώρα κι αν εγκαταστάθηκαν. Κι όταν αυτές πάνε να ταυτιστούν διά του μεσσιανισμού στο πρόσωπο του Γιάκοβ, ο Μάλαμουντ τραβάει τον ήρωά του, με βάση τη δική του αγνωστικιστική θεώρηση, σε δρόμους που όμως τον οδηγούν και πάλι στους Εβραίους της διασποράς. Όσο και να δηλώνει για τον ήρωά του πως «Είχε σιχαθεί την ιστορία τους, το πεπρωμένο τους, την ενοχή του αίματος», η αγκύλωση της εβραϊκής ιστορίας και θρησκείας τον κρατά δέσμιό της. Και τον κάνει επαναστάτη, δίχως όμως αντικείμενο επανάστασης, εξαιτίας αυτής της αγκύλωσης. Έτσι, η επανάσταση στρέφεται προς το ίδιο το ον με μοναδικό αποτέλεσμα την αναγνώριση του ατόμου, ας πούμε ως ταυτότητας, όσο μπορεί αυτή να επιτευχθεί, υπό το πρίσμα του μεσσιανισμού. «Δεν πρόκειται να απαλλαγώ από τη συκοφαντία του αίματος πλέον. Έχει κηλιδώσει κάθε λέξη του 
κατηγορητηρίου και δεν είναι δυνατόν να ξεπλυθεί. Όταν θα με δικάσουν, θα είναι για τη Σταύρωση».
Φυσικά στο τέλος ο μάστορας καταφέρνει να φτάσει έστω μέχρι την δίκη. Κι εκεί πιστεύει πως θα δικαιωθεί. Σοφά ο Μάλαμουντ δεν φτάνει παραπέρα. Αφήνει την πραγματική ιστορία να μας μιλήσει. Ο Beilis γνωρίζουμε πως αφέθηκε ελεύθερος. Ο Γιάκοβ φτάνει μέχρι το δικαστήριο. Ο Μάλαμουντ, ενδοκειμενικά, τον αφήνει εκεί. Αν τον πήγαινε σε δίκη θα έπρεπε να τον αθωώσει, και έτσι θα παραδεχόταν κάτι εντελώς αντιεβραϊκό. Τη δικαίωση που αποδίδει ο νόμος των ανθρώπων. Για τους Εβραίους όμως δικαιοσύνη, όπως και πολλά άλλα, αποδίδει μόνο ο Θεός.
Στο τέλος ο Γιάκοβ διασώζεται. Έστω στην κατάσταση που βρίσκεται και ύστερα από όσα έχει περάσει. Δεν θα γινόταν και διαφορετικά. Ο Γιάκοβ του Μάλαμουντ αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι των Εβραίων της διασποράς, που όσο κι αν προσπάθησαν να ενταχθούν στη χώρα που εγκαταστάθηκαν, με όποιο κόστος κι αν προσπάθησαν να αποτινάξουν οτιδήποτε εβραϊκό από πάνω τους, παρέμειναν Εβραίοι, ήτοι πιστοί στην ενοχή του αίματος, πληρώνοντας συνεχώς κι αδιαλείπτως τη συκοφαντία που πήγαζε από αυτό. Ο Μάλαμουντ μας οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα του προβλήματος, δίχως τις, κατά τα άλλα έξοχες, «φιοριτούρες» ενός Ροθ κι ενός Μπέλοου.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο, με μια πάρα πολύ καλή μετάφραση από την κ. Κ. Σχινά. Διαβάζοντάς το με προσοχή καταλαβαίνεις καλύτερα και ευκολότερα τι ήθελαν να μας πουν με τα βιβλία τους οι άλλοι δύο Καππαδόκες της αμερικανο-εβραϊκής τριανδρίας.
Ο μάστορας
Μπέρναρντ Μάλαμουντ
Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Καστανιώτης
416 σελ.
ISBN 978-960-03-6266-4
Τιμή: €19,08
