Όταν ένα κλασικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας μεταφράζεται για πέμπτη φορά στη γλώσσα μας, αυτό είναι σίγουρα καλό σημάδι. Όταν, δε, αυτές οι μεταφράσεις απέχουν μεταξύ τους κοντά στα επτά με δέκα χρόνια, τότε είμαστε βέβαιοι πως κάποια ελπίδα υπάρχει. Ποια ελπίδα; Αυτή που θέλει να επιθυμούμε να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι μέσα από τις αναγνώσεις τέτοιων και παρόμοιων κλασικών βιβλίων. Κοινώς, λοιπόν, αναφερόμαστε στην αγάπη που επιδεικνύουμε για τέτοιου είδους βιβλία – βιβλιοφάγοι και μη. Ουδείς ζημιώθηκε διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας Μπαλζάκ, Ντοστογέφσκι, Μαν και πολλούς άλλους. Ακόμα κι αν δεν πολυκαταλάβαινε καλά, στην αρχή, τι ακριβώς γινόταν εκεί μέσα. Γιατί σίγουρα καταλάβαινε πως κάτι γινόταν. Έτσι, το μόνο που χρειάζεται αυτός ο αναγνώστης, είναι η θέληση –αν έχει– να καταλάβει ακόμα περισσότερα. Και μια φρέσκια μετάφραση βοηθάει αφάνταστα! Σε μια τέτοια περίπτωση υπακούει και η καινούρια μετάφραση του Θάνατος στη Βενετία, του Τόμας Μαν, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μια εξαιρετική δουλειά του μεταφραστή Β. Τσαλή κι έναν κατατοπιστικό πρόλογο από τον Δ. Στεφανάκη.

Η ιστορία είναι γνωστή. Ο πενηντάρης, καταξιωμένος συγγραφέας, χήρος Άσενμπαχ, στην προσπάθειά του να διατηρήσει τη θέληση για συγγραφή και ύστερα από μια συνάντηση με έναν άγνωστο που είδε τυχαία έξω από ένα νεκροταφείο, γεγονός που λειτούργησε ως ενόρμηση, αποφασίζει να κάνει ένα ταξίδι για ξεκούραση και φρεσκάρισμα των συγγραφικών του δυνατοτήτων. Αρχική του επιλογή δεν είναι η Βενετία, αντιλαμβανόμενος όμως γρήγορα το λάθος του, αλλάζει τον προορισμό του για εκεί. Μέσα στη ραστώνη της παραμονής του παρατηρεί μια οικογένεια Πολωνών, μα κυρίως ξεχωρίζει τον δεκατετράχρονο Τάτζιο, το τέταρτο παιδί της οικογένειας, ένα απολλώνια όμορφο αγόρι. Κι ενώ στην αρχή σκέφτεται να εγκαταλείψει τη Βενετία και τον όμορφο νεαρό, αποφασίζει να παραμείνει. Και ξεκινάει ένα «κυνηγητό» πίσω από τον όμορφο Τάτζιο. Ένα «κυνήγι» που πλέον παρουσιάζει την άλλη πλευρά του Άσενμπαχ και τελικά τον οδηγεί στον θάνατο. Έναν θάνατο που μπορεί να προέρχεται εξαιτίας μιας ινδικής πανώλης που εξαπλώνεται στην Ευρώπη και φυσικά χτυπάει και τη Βενετία ή… εξαιτίας του ανικανοποίητου έρωτά του για τον Τάτζιο.

Οι αναγνώσεις πολλές γι’ αυτή την εξαιρετική νουβέλα του Μαν, που γράφτηκε το 1911 και πρωτοπαρουσιάστηκε το 1912, και οι ερμηνείες περισσότερες. Αρχικά το κείμενο διαιρούνταν σε πέντε κεφάλαια, όπως και στην παρούσα έκδοση. Ο ίδιος ο συγγραφέας, εν ζωή ακόμα, τα αφαίρεσε σε κάποιες επανεκδόσεις. Μετά τον θάνατό του οι εκδότες επανέφεραν τον αρχικό διαχωρισμό. Κι αυτό είναι το καλύτερο, αφού έτσι γίνεται ευκολότερα κατανοητό το σχήμα που ακολουθεί για τον ήρωά του ο Μαν. Ο αρχικά απολλώνιος Άσενμπαχ, στα δυο πρώτα κεφάλαια, εκπίπτει στο διονυσιακό εξαιτίας του Τάτζιο, στο τρίτο και στο τέταρτο και στο τελευταίο οδηγείται στην καταστροφή, ήτοι στον θάνατό του – χονδρικά. Πρόκειται για ένα σχήμα που επηρέασε τον ίδιο τον Μαν και κατ’ επέκταση τους ήρωές του, εδώ τον Άσενμπαχ, προερχόμενο από τον Νίτσε, κυρίως, και από τον Σοπενχάουερ. 

Ο Θάνατος στη Βενετία […] συμβολίζει και τον επικείμενο θάνατο της Ευρώπης –μιας Ευρώπης που αρχικά υπήρξε απολλώνια, διά του πνεύματος, του Διαφωτισμού κλπ.– και το πώς αυτή η γηραιά ήπειρος αρχίζει να εκπίπτει στις αρχές του 20ού αιώνα σε μια παρακμή, διονυσιακή, σταδιακά, παρακμή που θα την οδηγήσει στην καταστροφή.

Έχουν γραφτεί σελίδες επί σελίδων και έχουν χυθεί τόνοι μελανιού προκειμένου να ερμηνευθούν πολλά σημεία του κειμένου. Όπως γιατί ο Άσενμπαχ ξεκινάει για αλλού και καταλήγει στη Βενετία, αφού από τον τίτλο δηλώνεται ο προορισμός του. Ή το τι συμβολίζουν οι διάφοροι χαρακτήρες που παρελαύνουν για λίγο από το βιβλίο και εξαφανίζονται. Ή πώς επηρέασε ο Μάλερ και η μουσική του τον συγγραφέα στο βιβλίο και γενικότερα πώς επηρεάζει η τέχνη τη ζωή. Ποια η λειτουργία και ο ρόλος όλων αυτών. Ή, πάλι, προς τι αυτή η έκπτωση στον διονυσιασμό του Άσενμπαχ μέσα από τον έρωτα για ένα ανήλικο αγόρι. Σαφώς και όλα αυτά έχουν να κάνουν με τον Μαν, τη ζωή του και τι ήθελε να υποδηλώσει. Όλα, στο σύνολό τους, πολύ καλά αναλυμένα και ερμηνευμένα. Από την ομοφυλοφιλία του Μαν μέχρι την αυτοκτονία της αδερφής του Κλάρας, έναν χρόνο πριν τη γραφή του Θανάτου, έως και τον εγκλεισμό της γυναίκας του Κάτιας σε ένα σανατόριο φυματικών, την περίοδο συγγραφής του έργου. Πέραν, όμως, όλων αυτών, μήπως ήθελε να μας πει και κάτι ακόμα βαθύτερο, αυτή η τεράστια λογοτεχνική διάνοια;

Αφήνοντας κατά μέρος πολλές από τις πολυεπίπεδες ερμηνείες, θα εστιάσουμε στη λειτουργία του συμβόλου.

Εκτός από μυθιστορήματα, νουβέλες και διηγήματα, η εργογραφία του Μαν περιλαμβάνει και ικανό πλήθος δοκιμίων. Κάποια από αυτά μεταφρασμένα και στα ελληνικά. Με κορυφαία, ίσως, το Στοχασμοί ενός απολιτικού, το Δοκίμιο για τον Σίλερ, ακόμα και τα κείμενα που έγραψε για τον Βάγκνερ. Με τα παραπάνω θέλουμε να καταδείξουμε το πολυσχιδές του συγγραφικού έργου του Μαν κι έναν άνθρωπο που μπορούσε να διακρίνει μέσα από την ευαισθησία του πολλά πράγματα. Κάτι τέτοιο πρέπει να συμβαίνει και με τον Θάνατο στη Βενετία, λαμβάνοντας υπόψιν και τη χρονολογία συγγραφής του.

Πέραν όλων των άλλων ο Θάνατος στη Βενετία, ήτοι ο θάνατος του Άσενμπαχ, ύστερα και από την έκπτωσή του, συμβολίζει και τον επικείμενο θάνατο της Ευρώπης –μιας Ευρώπης που αρχικά υπήρξε απολλώνια, διά του πνεύματος, του Διαφωτισμού κ.λπ.– και το πώς αυτή η γηραιά ήπειρος αρχίζει να εκπίπτει στις αρχές του 20ού αιώνα σε μια παρακμή, διονυσιακή, σταδιακά, παρακμή που θα την οδηγήσει στην καταστροφή. Προέβλεψε με αυτό του το έργο ο Μαν τον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο; Προέβλεψε τον δευτερεύοντα ρόλο που πλέον θα διαδραμάτιζε μια Ευρώπη με όλες τις προβληματικές που κουβαλούσε; Μπορεί. Μπορεί και όχι…

«Οι άνθρωποι δεν ξέρουν γιατί επαινούν ένα έργο τέχνης. Μη όντας ειδήμονες, πιστεύουν ότι ανακαλύπτουν σε αυτό εκατοντάδες προτερήματα για να δικαιολογήσουν την προτίμησή τους. Όμως ο πραγματικός λόγος της επιδοκιμασίας τους είναι κάτι απρόσμενο, είναι το ότι συμπάσχουν».

Όπως κι αν είναι, δεν μπορείς να μη διαβάσεις και ξαναδιαβάσεις ένα τέτοιο βιβλίο, όσες φορές κι αν μεταφραστεί στο μέλλον, με την ίδια αρχική ικανοποίηση που σου έδωσε εκείνη η πάλαι ποτέ πρώτη του ανάγνωση, αφού συνεχώς μπορείς να ανακαλύπτεις σε αυτό καινούρια πράγματα. Κι ακριβώς αυτό είναι που κάνει κάποιο έργο κλασικό!

Θάνατος στη Βενετία
Thomas Mann
Μετάφραση: Βασίλης Τσαλής
Μεταίχμιο
128 σελ.
ISBN 978-618-03-0862-4
Τιμή: €11,00

Ο Θανάσης Λιακόπουλος είναι συγγραφέας και κριτικός βιβλίου.

Άλλα κείμενα:

• Damon Galgut: «Αρκτικό καλοκαίρι»
• «Για το cine-theatre “Έξι στα Δώδεκα” (Β’ κύκλος) της Τατιάνας Λύγαρη» του Θανάση Λιακόπουλου
• Carson McCullers: «Ρολόι χωρίς δείκτες»
• Cormac McCarthy: «Ο επιβάτης» και «Stella Maris»
• James Ellroy: «Πανικός»

Twitter