Neil Gaiman, Terry Pratchett: «Καλοί οιωνοί»
Το τέλος του κόσμου όπως (δεν) το ξέρουμε
Κάπου στην Αγγλία, σ’ ένα ειδυλλιακό χωριό, ο Αντίχριστος μεγαλώνει, εξαιτίας μιας ανταλλαγής μωρών, οργανωμένης από τις Δυνάμεις του Σκότους, που πήγε εντελώς στραβά, σαν μέλος μιας συνηθισμένης οικογένειας χωρίς να υποψιάζεται ούτε τι του επιφυλάσσει το μέλλον ούτε τι ο ίδιος επιφυλάσσει για το μέλλον της ανθρωπότητας. Κι ενώ πλησιάζει ο Αρμαγεδδών, και οι Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης βρίσκονται καθ’ οδόν υπακούοντας στο ακούσιο κάλεσμα του μικρού Αντίχριστου, ένας δαίμονας κι ένας άγγελος, οι οποίοι μετά από συναναστροφή που έχει κρατήσει μια αιωνιότητα και συνεχίζει ακάθεκτη έχουν γίνει σχεδόν κολλητοί, βάζουν στοίχημα για το αν ο Αντίχριστος θα ανταποκριθεί τελικά στη διαβολική του φύση ή αν η ανατροφή που πήρε μέσα στην καθ’ όλα συμβατική θετή του οικογένεια είναι αυτή που τελικά θα τον καθορίσει σαν άτομο. Παράλληλα, η απόγονος της Αγνής Νάτερ, μιας μάγισσας που αιώνες πριν είχε καεί στην πυρά παίρνοντας μαζί της κι ένα ολόκληρο χωριό χάρις στο εφευρετικό και προνοητικό μυαλό της, παλεύει να αποκρυπτογραφήσει μια σειρά από προφητείες, συμπεριλαμβανομένης και μίας για τη συντέλεια του κόσμου, που η μάγισσα είχε συντάξει και που, όπως δείχνουν τα ιστορικά γεγονότα, επαληθεύονται αλάνθαστα εδώ και χρόνια.
Έχουμε να κάνουμε με ένα χειμαρρώδες και ανελέητα σαρκαστικό μυθιστόρημα που κάνει φύλλο και φτερό διάφορες γνωστές ή και λιγότερο γνωστές θεωρίες και τερατολογίες που αφορούν τη συντέλεια του κόσμου.
Γραμμένο από τον Νιλ Γκέιμαν (Ποτέ και Πουθενά, Ο πόλεμος των θεών, Sandman) και τον Τέρι Πράτσετ (Discworld, H σκοτεινή πλευρά του Ήλιου, Johnny Maxwell) στα τέλη της δεκαετίας του ’80, το αιρετικό και, κατ’ ουσίαν, φουτουριστικό/αποκαλυπτικό μυθιστόρημα Καλοί οιωνοί, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1990, είναι το αποτέλεσμα μιας συνεργασίας που μοιάζει να έγινε στον Παράδεισο. Τόσο ο Γκέιμαν όσο και Πράτσετ (που, δυστυχώς, έφυγε από τη ζωή το 2015) έχουν ένα υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου και ιδιαίτερα γοητευτικό λογοτεχνικό στίγμα, συνδυάζοντας στα έργα τους το φανταστικό με το ρεαλιστικό στοιχείο, με απόλυτη επιτυχία και ευστροφία. Η «σύμπραξη» για τη συγγραφή των Καλών οιωνών προέκυψε μετά από δική τους ιδέα.
Η συνεργασία αυτών των δύο τόσο ιδιοφυών συγγραφέων δεν θα μπορούσε παρά να είναι ένας ευτυχής συγκερασμός όλων εκείνων των χαρακτηριστικών που κάνουν τις ιστορίες του καθενός ξεχωριστές. Το ύφος τους είναι μεν διαφορετικό (όποιος έχει διαβάσει τουλάχιστον τον έναν από τους δύο μπορεί να διακρίνει σε γενικές γραμμές ποια κομμάτια είναι του ενός και ποια του άλλου), ωστόσο έχουν πετύχει μια τέλεια αρμονία στον τρόπο γραφής, στην ατμόσφαιρα και στο γενικότερο πλαίσιο δράσης. Ο καθένας τους είχε αρχικά αναλάβει συγκεκριμένους χαρακτήρες, αλλά από ένα σημείο και μετά τους «αντάλλαξαν», έτσι ώστε να έχουν στο τέλος ασχοληθεί και οι δύο με όλους τους ήρωες. Είναι επίσης ιδιαίτερα αξιόλογη η δουλειά του μεταφραστή της ελληνικής έκδοσης, Θάνου Καραγιαννόπουλου, ο οποίος έχει αποδώσει το κείμενο με ζωντάνια και εφευρετικότητα, καθώς σημαντικό μέρος του βασίζεται στα λογοπαίγνια και στο παιχνίδι ανάμεσα στην κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία λέξεων και εκφράσεων.
Γραμμένο από τον Νιλ Γκέιμαν (Ποτέ και Πουθενά, Ο πόλεμος των θεών, Sandman) και τον Τέρι Πράτσετ (Discworld, H σκοτεινή πλευρά του Ήλιου, Johnny Maxwell) στα τέλη της δεκαετίας του ’80, το αιρετικό και, κατ’ ουσίαν, φουτουριστικό/αποκαλυπτικό μυθιστόρημα Καλοί οιωνοί, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1990, είναι το αποτέλεσμα μιας συνεργασίας που μοιάζει να έγινε στον Παράδεισο.
Οι Καλοί οιωνοί δεν είναι απλά μια παρωδία της Αποκάλυψης. Έχουμε να κάνουμε με ένα χειμαρρώδες και ανελέητα σαρκαστικό μυθιστόρημα που κάνει φύλλο και φτερό διάφορες γνωστές ή και λιγότερο γνωστές θεωρίες και τερατολογίες που αφορούν τη συντέλεια του κόσμου. Αστικοί και άλλοι μύθοι γίνονται κυριολεξίες, το «κυνήγι μαγισσών» που λέμε σαν σχήμα λόγου εδώ παίρνει σάρκα και οστά, καθώς υπάρχει κάποιος που κυνηγάει πραγματικά μάγισσες, ενώ μέχρι και η Ατλαντίδα φαίνεται να αναδύεται από τα βάθη όπου ήταν τόσους αιώνες χαμένη.
Το μυθιστόρημα είναι πολυπρόσωπο, με επικεφαλής τον άγγελο Αζιραφάλ, που εκτός από εκπρόσωπος των ουράνιων δυνάμεων είναι και μανιώδης συλλέκτης παλιών βιβλίων και σπάνιων εκδόσεων, και τον δαίμονα Κρόουλυ που μοιάζει με ροκά της δεκαετίας του ’70 και οδηγεί ένα αυτοκίνητο αντίκα ξεπερνώντας συνήθως το επιτρεπόμενο όριο ταχύτητας. Αυτοί οι δύο άσπονδοι αντίπαλοι, που εδώ και αιώνες είναι παρόντες σε όλα τα μεγάλα και μικρά γεγονότα της Ιστορίας και μαζί δεν κάνουνε και χώρια δεν μπορούνε, αντιλαμβάνονται το λάθος στην ανταλλαγή των μωρών μόλις έντεκα(!) χρόνια αργότερα. Κάτι που ωστόσο τους δίνει το έναυσμα, ενώ προσπαθούν να εντοπίσουν τον πραγματικό Αντίχριστο, να μπουν σε σκέψεις σχετικά με το αν πρέπει να γίνει η Αποκάλυψη και, σε τελική ανάλυση, ποιους συμφέρει ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Ανακαλύπτουν στην πορεία ότι οι Δυνάμεις του Καλού είναι εξίσου πολεμοχαρείς και διψασμένες για απόλυτη εξουσία με τις Δυνάμεις του Κακού κι ότι, ενώ είναι σε θέση να αποτρέψουν τη συντέλεια, κάνουν ό,τι μπορούν για να συμβεί. Παράλληλα διαπιστώνουν ότι οι άνθρωποι αποδεικνύονται πολύ πιο σατανικοί κι από τους ίδιους τους διαβόλους όταν είναι να κάνουν κακό ο ένας στον άλλον, και πως αν βρεθούν στις κατάλληλες συνθήκες με όπλα στα χέρια τους, δεν θα διστάσουν να αλληλοσκοτωθούν.
Και στο μεταξύ ο ανυποψίαστος Αντίχριστος παίζει με τους τρεις καλούς του φίλους, αμέριμνος και ανέμελος, ενώ η έμφυτη δαιμονική πλευρά του προσπαθεί με κάθε τρόπο να βγει στην επιφάνεια, προκαλώντας, χωρίς ο ίδιος να το συνειδητοποιεί, διάφορα ανεξήγητα για τον υπόλοιπο κόσμο φαινόμενα που σημαίνουν την αρχή της Αποκάλυψης: ψάρια πέφτουν από τον ουρανό, αγελάδες κάνουν τούμπες στα χωράφια, δαίμονες πετάγονται μέσα από αυτόματους τηλεφωνητές, Θιβετιανοί καλόγεροι ξεφυτρώνουν στην κυριολεξία από τη γη, ηλεκτρικά δίκτυα βραχυκυκλώνουν, το Κράκεν ξυπνάει από τον βαθύ του ύπνο, και γενικά τίποτα δεν φαίνεται διατεθειμένο να μείνει όρθιο.
Το καλό και το κακό μέσα μας συνυπάρχουν συνεχώς, κανείς δεν είναι απόλυτα σατανικός ούτε εκατό τοις εκατό αγγελικός. Μπορούμε να επιλέξουμε ποιον δρόμο θα ακολουθήσουμε, ωστόσο η άλλη μας πλευρά δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει – απλώς θα είναι σε (σχετική) αδράνεια. Ακόμα και ο Αζιραφάλ, που ισχυρίζεται ότι, σε αντίθεση με τους ανθρώπους, οι άγγελοι και οι δαίμονες έχουν παγιωμένο δρόμο εξαρχής, έχει κι αυτός τη σκοτεινή πλευρά του, ενώ και ο Κρόουλυ έχει τις δικές του (απειροελάχιστες, έστω) ευαισθησίες. Και οι δυο τους, ενώ είναι αναγκασμένοι να λογοδοτούν σε ανώτερες αρχές, κάποια κρίσιμη στιγμή παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους και δρουν αυτοβούλως, επηρεάζοντας τις εξελίξεις και τις συνέπειές τους. Επομένως τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας, στον βαθμό που είμαστε σε θέση να τα επηρεάσουμε, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στις δικές μας πράξεις και αποφάσεις.
Οι προφητείες της μάγισσας Αγνής Νάτερ επαληθεύονται σε όλες τους τις λεπτομέρειες (με μικρές διαφοροποιήσεις εξαιτίας των χωρο-χρονικών αλλαγών και περιορισμών), αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να πρόκειται για μια σειρά σατανικών (στην κυριολεξία, αφού ο Κρόουλυ βάζει την ουρά του) συμπτώσεων. Άλλωστε οι τρεις από τους τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης συμβολίζουν έννοιες που σχετίζονται απόλυτα με τις πράξεις των ανθρώπων: ο Πόλεμος είναι κατεξοχήν ανθρώπινη εφεύρεση, ένα θανατηφόρο παιχνίδι επιβολής με ανυπολόγιστες συνέπειες. Ο Λιμός είναι απόρροια ανθρώπινων ενεργειών που ενισχύουν τη συντήρηση του Τρίτου Κόσμου. Η Μόλυνση είναι το κόστος που πληρώνουμε εξαιτίας της αδιαφορίας μας για το φυσικό περιβάλλον. Ο τέταρτος Ιππότης, βέβαια, ο Θάνατος, είναι, ειρωνικά, μέρος της ζωής και αναπόσπαστο κομμάτι της.
Και στο μεταξύ ο ανυποψίαστος Αντίχριστος παίζει με τους τρεις καλούς του φίλους, αμέριμνος και ανέμελος, ενώ η έμφυτη δαιμονική πλευρά του προσπαθεί με κάθε τρόπο να βγει στην επιφάνεια, προκαλώντας, χωρίς ο ίδιος να το συνειδητοποιεί, διάφορα ανεξήγητα για τον υπόλοιπο κόσμο φαινόμενα που σημαίνουν την αρχή της Αποκάλυψης.
Στον αντίποδα των τεσσάρων Ιπποτών, ο Αντίχριστος με τους τρεις φίλους του μοιάζουν με μικρογραφία ή και παρωδία τους. Ο καθένας από αυτούς διαθέτει χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στον αντίστοιχο Ιππότη χωρίς ωστόσο την καταστροφική παράμετρο. Ο ίδιος ο Αντίχριστος, που παρεμπιπτόντως είναι ξανθός και όμορφος σαν άγγελος και λέγεται Αδάμ, αποτελεί το αντίπαλο δέος του Ιππότη-Θανάτου, ωστόσο η ανθρώπινη φύση του τον κάνει να σκέφτεται, να υπολογίζει συνέπειες, να αντιδρά. Η πάλη του καλού με το κακό είναι διαρκής, τόσο μέσα του, όσο και γύρω του, ωστόσο η τελική αναμέτρηση δεν θα είναι ακριβώς η πολυαναμενόμενη επική μάχη των σκοτεινών δυνάμεων με τις ουράνιες στρατιές αγγέλων.
Αυτό το στοιχείο της δυαδικότητας κυριαρχεί στο βιβλίο, τονίζοντας συνεχώς τη διττή υπόσταση των ανθρώπων. Ο Αζιραφάλ με τον Κρόουλυ είναι κι αυτοί δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, καθώς και κάποιοι άλλοι από τους χαρακτήρες, που βρίσκονται σε αντιπαράθεση: η Ανάθεμα, η αποκρυφίστρια απόγονος της Αγνής Νάτερ, είναι η μία πλευρά του καθρέφτη της ανθρώπινης ψυχής, και ο Νιούτον, που ως νεόκοπος στρατιώτης του Στρατού των Μαγισσών είναι (θεωρητικά μόνο) αντίπαλός της, είναι η άλλη. Η μαντάμ Τρέισι, μέντιουμ με ύποπτες δραστηριότητες, είναι ο αντίποδας του Σάντγουελ, που είναι βετεράνος διώκτης μαγισσών. Ο Χαστούρ και ο Λιγκούρ, οι Δούκες της Κόλασης στους οποίους λογοδοτεί ο Κρόουλυ, συμπληρώνουν κι αυτοί οι ένας τον άλλον, αν και μοιάζουν περισσότερο με κωμικό ντουέτο – κάτι σαν τον Τουίντλιντι και τον Τουίντλνταμ από την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, ενώ θυμίζουν επίσης τους Κρουπ και Βάντεμαρ, το αιμοβόρο δίδυμο που συναντάμε στο μεταγενέστερο Ποτέ και Πουθενά (Neverwhere) του Νιλ Γκέιμαν.
Η αφήγηση είναι ένας καταιγισμός από μαύρο χιούμορ, ασταμάτητη δράση, διασκεδαστικές περιγραφές, σουρεαλιστικές παρομοιώσεις, υπαινικτικές ή και άμεσες αστείες αναφορές σε πρόσωπα, γεγονότα, τηλεοπτικές σειρές, ταινίες, μουσικά συγκροτήματα και πολιτικούς, ωστόσο κάτω από όλη αυτή την κωμική και γεμάτη ζωηρή δραστηριότητα επιφάνεια αναδύεται μια λανθάνουσα αίσθηση ακινησίας και μια αναπάντεχη τραγικότητα.
Μέσα από τις πολλές, παράλληλες ιστορίες που συχνά διασταυρώνονται και τα δεκάδες πρόσωπα που συμμετέχουν σ’ αυτές συμπληρώνεται ένα συναρπαστικό παζλ εικόνων, χαρακτήρων και στιγμιότυπων που συνθέτουν τον καμβά ενός κόσμου ο οποίος απειλείται από μια σαρωτική αλλά αόριστη καταστροφή που εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους και μορφές, με παρόμοιες ωστόσο ουσιαστικές και παράπλευρες απώλειες.
Η αφήγηση είναι ένας καταιγισμός από μαύρο χιούμορ, ασταμάτητη δράση, διασκεδαστικές περιγραφές, σουρεαλιστικές παρομοιώσεις, υπαινικτικές ή και άμεσες αστείες αναφορές σε πρόσωπα, γεγονότα, τηλεοπτικές σειρές, ταινίες, μουσικά συγκροτήματα και πολιτικούς, ωστόσο κάτω από όλη αυτή την κωμική και γεμάτη ζωηρή δραστηριότητα επιφάνεια αναδύεται μια λανθάνουσα αίσθηση ακινησίας και μια αναπάντεχη τραγικότητα: κάπως έτσι θα ήταν πραγματικά το τέλος του κόσμου αν κυριαρχούσε παντού ο πόλεμος, ο λιμός και η μόλυνση του περιβάλλοντος – θα επικρατούσε το χάος και το μόνο που θα έμενε μετά θα ήταν η έλευση του θανάτου, που θα έσβηνε οριστικά τα πάντα.
Τα κεφάλαια που είναι αφιερωμένα στους Ιππότες της Αποκάλυψης είναι καθηλωτικά, ιδιαίτερα εκείνα που σχετίζονται με τον Πόλεμο, ο οποίος έχει τη μορφή μιας πανέμορφης κοπέλας (που άλλοτε λέγεται Σκάρλετ και άλλοτε Καρμάιν – και τα δύο, ωστόσο, σημαίνουν το βαθύ κόκκινο χρώμα, το χρώμα του αίματος), γιατί πολύ απλά τα όπλα και η παραπλανητική εξουσία που έρχεται μαζί τους πάντα ασκούσαν ιδιαίτερη γοητεία στους ανθρώπους. Ο Λιμός είναι ένας στιλάτος νέος άνδρας με το απόλυτα ταιριαστό με την ιδιότητά του όνομα Ρέιβεν – δηλαδή κοράκι, που τρέφεται από τα πτώματα. Ο Λιμός-Ρέιβεν διακινεί βιομηχανοποιημένα τρόφιμα χωρίς καμιά θρεπτική αξία, προσφέροντας απλόχερα αργό θάνατο σε όλο τον καταναλωτικά πρόθυμο κόσμο. Η Μόλυνση είναι ένας λιγομίλητος και κάτωχρος λευκοντυμένος νεαρός που σπέρνει ύπουλα την οικολογική καταστροφή και ποτέ κανείς δεν τον υποψιάζεται. Ο Θάνατος, που πάντα εμφανίζεται τελευταίος, δεν έχει μια συγκεκριμένη μορφή, γιατί είναι παντού και υπάρχει πάντα, ωστόσο εξαρτάται απόλυτα από τη ζωή. Αν αυτή πάψει να υφίσταται, ούτε αυτός θα έχει πλέον λόγο ύπαρξης.
Καλοί οιωνοί
Terry Pratchett, Neil Gaiman
Μετάφραση: Θάνος Καραγιαννόπουλος
SΕΛΙΝΙ
406 σελ.
ISBN 978-618-5049-48-5
Τιμή: €18,90
