Enrique Vila-Matas: «Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική»
Πώς ένα βιβλίο που ξεκινάει με ένα μακγκάφιν (κινηματογραφικός όρος του Α. Χίτσκοκ, όπου πάνω σε ένα προσχηματικό αφηγηματικό στοιχείο, που ελάχιστη σχέση έχει με την ταινία, στήνεται η πλοκή του έργου) καταφέρνει να μιλήσει για τη σχέση της μεταμοντέρνας τέχνης με τη λογοτεχνία; Πώς από μια δήθεν συνάντηση με ένα ανύπαρκτο ζεύγος ΜακΓκάφιν ο συγγραφέας καταλήγει στην Ντοκουμέντα του Κάσελ, ομιλητής και έκθεμά της; Τι εσωτερικούς ψυχικούς διαδρόμους χρειάζεται να ακολουθήσει ο συγγραφέας για να συνειδητοποιήσει πως πλέον πλημμυρίζει από αισιοδοξία, φτάνοντας να μη χρειάζεται σχεδόν καθόλου ύπνο, ενώ πριν ήταν επιρρεπής στο άγχος και στον φόβο καθώς έπεφτε το σκοτάδι; Και ποιος άλλος θα μπορούσε στις μέρες μας να τα αφηγηθεί καλύτερα όλα αυτά πλην του Ενρίκε Βίλα-Μάτας, του Καταλανού συγγραφέα που δεν φοβάται να αναμετρηθεί με τις νέες ιδέες και να αναμείξει διάφορα λογοτεχνικά είδη στη γραφή του, φτάνοντας μέχρι το meta-fiction;
Μια εγκατάσταση του Γάλλου καλλιτέχνη Pierre Huyghe, που αποτελείτο από σάπια λιπάσματα, στάσιμα νερά, σε μια περιοχή μη καλλιεργούμενης γης όπου στο άκρο το κεφάλι μιας κυψέλης υποδηλώνει τη νοοτροπία του σμήνους. Αυτό για τον συγγραφέα είναι η Ευρώπη.
Η ιστορία αρχίζει πράγματι με ένα μακγκάφιν, όπου ο αφηγητής-συγγραφέας Ενρίκε, ύστερα από ένα μυστήριο τηλεφώνημα από μια γυναίκα, καλείται σε ένα γεύμα από κάποιο ζευγάρι ονόματι Μακγκάφιν «για να λύσει μια για πάντα το μυστήριο του σύμπαντος». Αποτελεί μακγκάφιν, διότι αφενός δεν υπάρχει αυτό το ζευγάρι στην πραγματικότητα και αφετέρου αποδεικνύεται πως πρόκειται για μια πρόταση συμμετοχής του ιδίου στην Ντοκουμέντα στο Κάσελ, ως έκθεμα αρχικά και ως ομιλητής αργότερα. Κι ενώ ο αδαής αναγνώστης διατρέχει αυτά τα πρώτα κεφάλαια χωρίς να καταλαβαίνει ακριβώς προς τι όλο αυτό το σχήμα που στήνει ο συγγραφέας, με το ψέμα της γυναίκας που του τηλεφώνησε, την ιδιότητά της, το όνομά της κλπ., στο τέλος με μια απλή σύνδεση αντιλαμβάνεται εναργώς περί τίνος επρόκειτο. Με αυτό τον τρόπο ο Βίλα-Μάτας κάνει και την πρώτη σύνδεση της έβδομης τέχνης με την τέταρτη. Νιώθει κολακευμένος από την πρόταση, αφού σκέφτεται πως θα συναντηθεί με όλη την πρωτοπορία της σύγχρονης τέχνης, πλην όμως απογοητεύεται όταν μαθαίνει πως θα είναι κι ο ίδιος ένα έκθεμα. Θα κάθεται κάποιες ώρες σε ένα κινέζικο εστιατόριο και θα γράφει, έτσι ώστε όποιος θέλει θα μπορεί να τον πλησιάσει και να παρακολουθήσει διά ζώσης τη διαδικασία συγγραφής. Ήτοι ο εφιάλτης του συγγραφέα!
Κι ενώ καταφέρνει να περάσει, μόλις λίγες ώρες, μέσα σ’ αυτό το μίζερο κινέζικο εστιατόριο κάνοντας το έκθεμα, αρχίζει να περιπλανιέται στις εγκαταστάσεις της Ντοκουμέντα, είτε μόνος είτε με τη βοήθεια μιας συνοδού που του έχουν δώσει. Από κάπου εδώ αρχίζει η τέχνη να επηρεάζει τον ίδιο ψυχικά και τη ζωή του κατ’ επέκταση. Τον τρόπο ύπαρξής του. Αφού αποκωδικοποιεί τα μηνύματα των εκθεμάτων αρχίζει να τα συνδυάζει με την ιστορία του τόπου αλλά και, γενικότερα, με την ιστορία της Ευρώπης, με την τέχνη αυτή καθαυτή και, φυσικά, με τη λογοτεχνία. Φτάνει να περιπλανιέται μια ολόκληρη νύχτα στις εγκαταστάσεις, να επισκέπτεται εκθέματα που τα είδε και πριν λίγες ώρες και τελικά να βρίσκει τον δικό του Τόπο στο «Untilled». Μια εγκατάσταση του Γάλλου καλλιτέχνη Pierre Huyghe, που αποτελείτο από σάπια λιπάσματα, στάσιμα νερά, σε μια περιοχή μη καλλιεργούμενης γης όπου στο άκρο το κεφάλι μιας κυψέλης υποδηλώνει τη νοοτροπία του σμήνους. Αυτό για τον συγγραφέα είναι η Ευρώπη. Κι εκεί, κάτω από το σεληνόφως, εξουθενωμένος από την κούραση και τις ελάχιστες ώρες, έως καθόλου, ύπνου, σιγομουρμουρίζει το τραγούδι «που έλεγε ότι για να βγούμε από το δάσος πρέπει να βγούμε απ’ την Ευρώπη, αλλά για βγούμε απ’ την Ευρώπη πρέπει να βγούμε από το δάσος». Όσο δε για την ομιλία που του ανατέθηκε, λίγο πριν, να εκφωνήσει, μα και που ο ίδιος το επιδίωξε, «μια ομιλία χωρίς κοινό», με την παρουσία της Κάρολιν Χρίστοφ-Μπακαρτζίεφ, υπεύθυνης της Ντοκουμέντα, και της Τσους Μαρτίνεθ, συνυπεύθυνης και πραγματικού προσώπου, αποδεικνύεται πως δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια «αρειανή» ομιλία, όπως ακριβώς και η Ευρώπη με τον κόσμο της, έτσι όπως έχει καταντήσει.
Αυτό που κατάφερε να κάνει σε αυτό το μυθιστόρημα ο Βίλα-Μάτας είναι να μας δώσει ένα περιπετειώδες μυθιστόρημα ανάμεικτων ιδεών γύρω από την τέχνη και τη διάδρασή της με τη λογοτεχνία. Φυσικά με τελικό σκοπό την ανάδειξη της λογοτεχνίας[…]ως το βασικότερο στοιχείο της καθημερινής ζωής και της τέχνης γενικότερα.
Διότι μπορεί ο άνθρωπος να σωθεί και να βρει τον παράδεισό του –τον Τόπο του– μέσω της τέχνης, η Ευρώπη όμως έτσι όπως έχει γίνει δεν μπορεί και, κατ’ επέκταση, δεν γίνεται να διασωθεί. Η ύπαρξη ελαχίστων πρωτοποριακών καλλιτεχνών μπορούν απλώς να το καταδείξουν, μα όχι και να δείξουν τον δρόμο της διάσωσης.
Αυτό που κατάφερε να κάνει σε αυτό το μυθιστόρημα ο Βίλα-Μάτας είναι να μας δώσει ένα περιπετειώδες μυθιστόρημα ανάμεικτων ιδεών γύρω από την τέχνη και τη διάδρασή της με τη λογοτεχνία. Φυσικά με τελικό σκοπό την ανάδειξη της λογοτεχνίας, έστω και μέσα από τον πρισματικό καθρέφτη της σύγχρονης τέχνης, με την ευρεία έννοια, ως το βασικότερο στοιχείο της καθημερινής ζωής και της τέχνης γενικότερα. Τέχνης και ζωής που, στις μέρες μας, η αγορά και η ζήτηση καθορίζει την τιμή και την αξία.
Το βιβλίο δεν αποτελεί μόνο μια αναζήτηση νοηματοδότησης και αναγνώρισης της μεταμοντέρνας τέχνης, μα και αναζήτηση νοήματος μέσω της λογοτεχνίας, ως ένα αναγκαίο και λυτρωτικό κομμάτι για έναν συγγραφέα, από τη μεριά του, εξίσου όμως αναγκαίο και λυτρωτικό και για τον αναγνώστη με πολλαπλάσια οφέλη.
Μια τελική μνεία στην πολύ καλή και ρέουσα μετάφραση της κ. Ν. Παπανικολάου, που έφερε στη γλώσσα μας αυτό το λογοτεχνικό διαμαντάκι «περί τέχνης και ζωής», γραμμένο με μοναδικό τρόπο από τον Ενρίκε Βίλα-Μάτας, έναν από τους κορυφαίους συγγραφείς της γενιάς του, και στις εκδόσεις Ίκαρος που το σύστησαν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.
Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική
Enrique Vila – Matas
Μετάφραση: Νάννα Παπανικολάου
Ίκαρος
392 σελ.
ISBN 978-960-572-155-8
Τιμή: €15,90
