Abdulrazak Gurnah: «Άλλες ζωές»

Ο συγγραφέας του πολυσέλιδου και συγκλονιστικού μυθιστορήματος Άλλες ζωές, Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, Βρετανός πολίτης ήδη από τη δεκαετία του ’60, όπου κατέφυγε ως πρόσφυγας, τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021. Η καταγωγή του είναι από τη Ζανζιβάρη της Τανζανίας –Ανατολική Αφρική– αλλά έχει και βαθιές αραβικές ρίζες. Σήμερα είναι πλέον ομότιμος καθηγητής Αγγλικής και Μετα-αποικιακής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ.

Άγνωστος μέχρι τώρα στους περισσότερους Έλληνες αναγνώστες, αν και έχει γράψει δέκα σημαντικότατα μυθιστορήματα και έχει γίνει δέκτης ανάλογων τιμών. Ομολογώ την άγνοιά μου γύρω από τον εξέχοντα αυτόν συγγραφέα. Αλλά υπάρχουν τόσα που δεν γνωρίζουμε, πολλά και θαυμαστά· δυνατά και εύθραυστα, υποσχετικά και απεγνωσμένα. Υπάρχει πάντα η υπόσχεση της βελτίωσης. Η λάμψη της ελπίδας. Το φως της αγαλλίασης. Και ο άνθρωπος και τα έργα του τα καλά. Τα παρηγορητικά. Όπως το βιβλίο αυτό· φυσικά, και άλλα πολλά βιβλία. Που στέκουν γύρω μας, δίπλα μας, μέσα μας· μες στο φως: σαν άγγελοι Κυρίου. Βιβλία που μας συσταίνουν και προωθούν αγάπες αλησμόνητες, όπως έναν –τον κυριότερο ίσως– πρωταγωνιστή αυτού του μυθιστορήματος, Χάμζα το όνομά του – που σε ορισμένες σκηνές μού θύμισε την τραγική εικόνα με τον Πόντιο Πιλάτο όταν παραδίδει στον όχλο Εκείνον, τον Ιησού, προτάσσοντας το συνταρακτικό: «Ecce homo! Ίδε ο άνθρωπος».

Ο Χάμζα. Ο άνθρωπος! Σαν πόσα δεν σήκωσε στους ώμους του. Και πόσα άλλα δεν φόρτωσε την καρδιά του. Και τα μάτια, άραγε; Τι είδαν, τι αντίκρισαν, τι σκότος τα σκέπασε, τι βαρυθυμία τα θόλωσε... Δάκρυα καρδιάς καλά κρυμμένα, μα εντούτοις υπαρκτά. Κι αν μιλήσει κανείς για το κακοπαθημένο λιανό σώμα του, το μαρτυρικό, «σφάδαζε και έτρεμε και ριγούσε. Δεν ήθελε να κινήσει κανένα μέλος του και χρειαζόταν μεγάλη δύναμη για ν’ ανοίξει τα μάτια του. [...] Ο Γερμανός αξιωματικός Φελντβέμπελ έκανε ένα βήμα μπροστά και με μια άγρια κίνηση χτύπησε με τη σπάθα του τον Χάμζα... Το σπαθί τον πέτυχε στον μηρό κι έσκισε σάρκα και οστά. Άκουσε κάποιον να ουρλιάζει κι έπειτα το κεφάλι του βρόντηξε στο έδαφος με δύναμη που τον τράνταξε σύγκορμο. Πάλεψε να πάρει αέρα αλλά ήταν αδύνατο...»

Στην Ανατολική Αφρική, στις αρχές του περασμένου αιώνα, όπου μαίνονται οι συγκρούσεις ανάμεσα στους αποικιοκράτες. Η Ανατολική Αφρική, όπως τα εδάφη νοτίως της Υεμένης και του Σουδάν, δηλαδή η Σομαλία, η Κένυα, η Τανζανία μα και η Αιθιοπία, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και άλλες γείτονες περιοχές ήταν αποικίες της Αυτοκρατορίας του Κάιζερ πριν ενσκήψουν με τη σειρά τους οι Βρετανοί, έπειτα από σκληρές μάχες, μέχρι το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Γερμανικός Στρατός συνήθιζε να δημιουργεί αρκετές μονάδες αποτελούμενες από γηγενείς δυνατούς και καλοκαμωμένους νέους (Ασκάρι ονομάζονταν, μισθοφόροι δηλαδή), και άλλοι μεν κατατάσσονταν οικειοθελώς, λόγω της φοβερής ανέχειας που τους μάστιζε, άλλους τους άρπαζαν με τη βία από τα χωριά τους. Φυσικό είναι ότι πολλές οικογένειες Αφρικανών διαλύθηκαν, άλλοι σκοτώθηκαν, άλλοι χάθηκαν και μερικοί δεν θέλησαν να γυρίσουν πίσω στη φτώχεια, στον λοιμό και στις παντός είδους στερήσεις. Μάλιστα, ιδιαιτέρως μισούσαν την πώλησή τους από τον εξαθλιωμένο πατέρα σε δανειστές του, όπου εκεί θα βίωναν την πιο σκληρή και ταπεινωτική σκλαβιά.

Υπάρχει πάντα η υπόσχεση της βελτίωσης. Η λάμψη της ελπίδας. Το φως της αγαλλίασης. Και ο άνθρωπος και τα έργα του τα καλά. Τα παρηγορητικά. Όπως το βιβλίο αυτό.

Δύο από τους ήρωες του μυθιστορήματος με πολλές βιοτικές ανάγκες σκέφτηκαν μη τυχόν και η ζωή τους διορθωνόταν, εάν κατατάσσονταν στον Γερμανικό Στρατό ως Ασκάρι. Ο ένας, Ιλιάς το ωραίο του όνομα, και καλό και όμορφο παλικάρι, δεν ξαναγύρισε ποτέ. Και κρίμα ότι είχε αφήσει μονάχη την πολυαγαπημένη και όμορφη αδελφούλα του, βασανισμένη από τα γεννοφάσκια της. Ο άλλος, ο Χάμζα, ο υπέροχος αυτός νέος που κατατάχθηκε μήπως και η ζωή τού χαμογελάσει, οπού δεν είχε δει ποτέ ούτε το μειδίαμά της, καθώς ο πατέρας του τον είχε πουλήσει μικρούλη και ανίδεο, γύρισε στον γενέθλιο τόπο, «ανέστιος και πένης», μα είχε δύναμη χαρακτήρα και αποθέματα καλοσύνης και περηφάνιας ώστε ορθοπόδησε, αγάπησε, τον αγάπησαν, αγαπήθηκε από όλους – γνωστούς και αγνώστους. Η αγάπη της καρδιάς του ήρθε με τη μορφή μιας γλυκύτατης νέας, που μόνο τη βία και την περιφρόνηση είχε γνωρίσει στη ζωή της – μια ζωή μετά τη συνάντησή τους ευλογημένη... Αδελφή του Ιλιάς, τον αναζητούσε έως ότου έμαθε ότι είχε καταφύγει στη Γερμανία, είχε κάνει οικογένεια, εργάστηκε σε νυχτερινά κέντρα. Είχε λησμονήσει. Λησμόνησε «ό,τι πολύ αγάπησε» μέχρι τότε.

Στο περιθώριο των τεσσάρων, περίπου, δεκαετιών που συμπυκνώνονται στο βιβλίο, γνωρίζουμε τους κατοίκους και τη γοητεία των πόλεων αυτών, μα και το –ορισμένως άδικο και αλλοπρόσαλλο– να είναι περιοχές με πλούτο και με φτωχούς κατοίκους, μπαίνουμε ως συγγενείς στις «Άλλες ζωές» τους, ζωές ζυμωμένες με το πικρό και το γλυκό, με την ελπίδα, και με την τελευταία σελίδα έχουμε κατανοήσει μέρες από τη ζωή, τον μόχθο της αγάπης και του ονείρου, τον κόπο για την κατάκτηση ενός μέλλοντος που από παιδί κανείς ονειρεύεται. Εκεί, στη χρονική αυτή δυσχερέστατη περίοδο, λίγοι το κατορθώνουν, μα όταν αυτό γίνεται είναι για πάντα. Διότι οι δυνάμεις του ανθρώπου είναι απεριόριστες και διότι όταν βρει τόπο η αγάπη στου ανθρώπου την καρδιά φιλόξενο, κατανοεί ότι «η αγάπη μακροθυμεί, χρηστεύεται, η αγάπη ου ζηλοί... νυνί δε μένει πίστις, ελπίς, αγάπη, τα τρία ταύτα· μείζων δε τούτων η αγάπη» (Απ. Παύλος, Προς Κορινθίους).

ab gurnah23 Κοντολογίς, ένα από τα σημαντικά βιβλία που ήμουν τυχερή να διαβάσω και να απολαύσω τον τελευταίο καιρό. Ευτυχής σύμπτωση που αυτές τις μέρες κυκλοφόρησε και το δεύτερο βιβλίο του νομπελίστα συγγραφέα με την απλή γλώσσα και τις συγκλονιστικές ιστορίες, το οποίο φέρει τον τίτλο: Παράδεισος. Βεβαίως, θα ήταν παράλειψή μου εάν δεν στεκόμουν στη μετάφραση του μυθιστορήματος από την Κατερίνα Σχινά: Εξαιρετική!