Joseph Roth: «Ο τυφλός καθρέφτης»

Μεγάλος και πλούσιος σε αστέρια είναι ο ουρανός από πάνω μας, πάρα πολύ ψηλά για να είναι καλοσυνάτος, πάρα πολύ ωραίος για να μην περιέχει έναν θεό. Τα κοντινά μικροπράγματα κι η μακρινή αιωνιότητα έχουν μια σχέση, κι εμείς δεν ξέρουμε ποια. Ίσως να τη γνωρίζαμε αν μας σίμωνε ο έρωτας· ο έρωτας συγγενεύει με τα αστέρια και με το γλίστρημα της γάτας, με το σφύριγμα της επιθυμίας και με το μεγαλείο του ουρανού. (σ. 31)

Αυτή τη σχέση ανάμεσα στην καθημερινότητα με τα μικροπράγματα που αποκτούν ιδιαίτερη προσωπική σημασία από τη μια, και από την άλλη σε μια αιωνιότητα όλο υποσχέσεις που αμφίβολο είναι αν ευοδώνονται, επιλέγει ως θεματική ο Joseph Roth στα δύο διηγήματά του, γραμμένα το 1925, πριν από τα εμβληματικά του μυθιστορήματα που τον κατέστησαν έναν από τους σημαντικότερους ανατόμους της ταραγμένης εποχής του μεσοπολέμου. Δύο ιστορίες, φαινομενικά ανόμοιες ως προς τη θεματική τους, ωστόσο με κοινό το πλαίσιο μέσα στο οποίο δομείται η πλοκή τους και ψυχογραφούνται οι ήρωές τους.

Στο εκτενέστερο πρώτο («Ο τυφλός καθρέφτης – ένα μικρό μυθιστόρημα»), που δίνει τον τίτλο του στην έκδοση στεγάζοντας έτσι και τα δύο, η Φίνι, μια μάλλον αδιάφορη κοπέλα, που δύσκολα θα προσέλκυε το συγγραφικό ενδιαφέρον, μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον καθόλου ενθαρρυντικό για τις όποιες, μικρές οπωσδήποτε, φιλοδοξίες της, σε έναν πικρόχολο μικρόκοσμο, σε ένα σπίτι με τυφλούς καθρέφτες, με άγνοια για την αληθινή ζωή και τις βαθύτερες επιθυμίες της. Μην μπορώντας να συνταιριάξει τον ερωτικό πόθο της ηλικίας της με την πραγματική παρουσία των αντρών γύρω της, θα βιώσει μια αδιέξοδη ερωτική σχέση και θα καταλήξει, λίγο πριν από το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στον βυθό του ποταμού. Ένας πνιγμός που δεν θα τραβήξει την προσοχή, ένα τέλος για ένα κορίτσι που παρέμεινε ασήμαντο:

Όποια όμως, όπως εμείς, έρχεται απ’ τα στενά σπίτια και μεγαλώνει στα δωμάτια με τους τυφλούς καθρέφτες, μένει ντροπαλή κι ασήμαντη σ’ όλη της τη ζωή. (σ. 33)

Δύο ιστορίες, φαινομενικά ανόμοιες ως προς τη θεματική τους, ωστόσο με κοινό το πλαίσιο μέσα στο οποίο δομείται η πλοκή τους και ψυχογραφούνται οι ήρωές τους.

Στο δεύτερο («Απρίλης – η ιστορία μιας αγάπης»), μικρότερο σε έκταση και λίγο πιο ανάλαφρο ως προς το ύφος, ακόμη και με στοιχεία που επιτρέπουν κάποιο αναγνωστικό μειδίαμα, ήρωας είναι ένας μοναχικός ταξιδιώτης που θα βρεθεί σε μια μικρή πόλη, λίγο πριν από το φιλόδοξο ταξίδι του στην Αμερική. Θα σχολιάσει με πρωτοπρόσωπη αφήγηση την ασημαντότητα των ανθρώπων σ’ αυτόν τον μικρό τόπο, τα φτωχά τους βιώματα, τους στενούς τους ορίζοντες:

Άκουσα τι έλεγαν οι άνθρωποι αναμεταξύ τους κι ένιωσα πόσο φτωχό ήταν το πεπρωμένο τους, πόσο μικρά τα βιώματά τους, πόσο περιορισμένοι και ασήμαντοι οι πόνοι τους. Πάνω από τα χωράφια στις δυο πλευρές του δρόμου η ομίχλη κυλούσε σαν λιωμένο μολύβι, παριστάνοντας τη θάλασσα και το άπειρο. (σ. 84)

Θα επιχειρήσει, μέσα στην πλήξη που του προξενεί το περιβάλλον και οι άνθρωποι, μια επιπόλαιη ερωτική σχέση με την Άννα, όμως την προσοχή του θα τραβήξει μια γυναικεία παρουσία σε ένα παράθυρο. Κι όμως, δεν θα τολμήσει την επαφή μαζί της, παρόλο που έντονα συναισθήματα τον κατακλύζουν, επηρεασμένος από την πληροφορία (αληθινή, άραγε;) πως είναι ετοιμοθάνατη. Έτσι, θα αρκεστεί μόνο στη θέα της:

Τι ήμουν στην πραγματικότητα; Ο άντρας κάτω από το παράθυρο. Φίλε, είπα στον εαυτό μου, θάψε αυτό το κορίτσι· έτσι κι αλλιώς δεν ζει πια. (σ. 117)

Αναχωρεί από τη μικρή πόλη, κρατώντας σαν τελευταία εικόνα το κορίτσι αυτό:

Ενώ το τρένο τραντάχτηκε ακόμα μια φορά κι άρχισε να κυλάει αργά, κούνησα το χέρι μου και κοίταξα το κορίτσι στα μάτια. Μόνο γι’ αυτό το βλέμμα έγραψα τούτη την ιστορία. (σ. 120)

Πίσω από τις δυο ιστορίες, ο Roth διαβλέπει, όπως σε όλα του τα βιβλία και τα κείμενα, μια ταραγμένη εποχή, που με το τέλος του πολέμου δεν έδινε την αναμενόμενη αισιοδοξία αλλά γέμιζε τους ανθρώπους με αμφιβολίες για το μέλλον τους, ένα μέλλον που δεν υποσχόταν την ολοκλήρωση των ονείρων τους. Ένας προάγγελος μιας κοινωνίας που δεν κατάφερε να χτίσει πάνω στα συντρίμμια που άφησε ο πόλεμος, αλλά ίσα ίσα πίστεψε σε απατηλές υποσχέσεις και οδηγήθηκε σε λίγα χρόνια σε έναν ακόμη χειρότερο πόλεμο, σε μια από τις πιο κτηνώδεις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας. Εδώ η συγγραφική ματιά με ενάργεια μπορεί να δει το αδιέξοδο ενός ολόκληρου κόσμου, με τους ήρωες του βιβλίου να προσπαθούν να σταθούν στα πόδια τους, πιστεύοντας πως το πρόβλημα εντοπίζεται στην αδιάφορη και ατελέσφορη καθημερινότητα, χωρίς να κατανοούν πως μέσα τους αργά αλλά σταθερά χτίζεται η αδυναμία τους να αποφασίσουν τι θέλουν και πώς θα το πραγματοποιήσουν, η άγνοια των αληθινών συνθηκών. Οι ήρωες του Roth στα δύο διηγήματα μπορεί να απέχουν πολύ από τις εμβληματικές μορφές των μεγάλων μυθιστορημάτων του (όπως το Εμβατήριο jo roth22 Ραντέτσκυ ή το Ιώβ, η ιστορία ενός απλού ανθρώπου), όμως σκιαγραφούνται (και κυρίως ψυχογραφούνται) πάνω στο ίδιο μοτίβο, δηλαδή τη στενή σχέση τους με την εποχή μέσα στην οποία διαβιούν, αποτελώντας ενσάρκωση του άγχους και της αβεβαιότητας για ένα μέλλον που διαγράφεται δυσοίωνο.