Kiran Millwood Hargrave: «Οι μάγισσες του Βάρντε»

Ένας κόσμος το βιβλίο αυτό. Αληθινός. Συχνά, σκληρός και αλύγιστος. Κάποτε τρωτός, συντετριμμένος. Άνθρωποι, που εξαιτίας των ασύλληπτων καιρικών συνθηκών εκεί, στη θαλασσοδαρμένη άκρη της γης, απογυμνώθηκαν από ελπίδες και αναμονές, πασχίζοντας μόνο να επιβιώσουν από μέρα σε μέρα. Έχουν ωστόσο επίγνωση ότι αυτός είναι ο δικός τους κόσμος, η απ’ αιώνος πατρίδα τους· και ούτε πιστεύουν σε αλλαγές και εξελίξεις. Μέχρι συντέλειας.

Ένας συγκλονισμός διακατέχει νου και ψυχή του αναγνώστη –από τις πρώτες κιόλας σελίδες– και κρατά μέχρι το συνταρακτικό τέλος. Το οποίο είναι δυσβάστακτο πλην εμπεριέχει τον σπόρο της ελπίδας και πράξεις και γεγονότα όπου η αντοχή του ανθρώπου ξεπερνά τα όρια. Και ας επισημανθεί η απόλαυση που θα αισθανθεί ο αναγνώστης εφόσον η δημιουργός, με σεβασμό και απλότητα, αναδεικνύει τη μεγαλοπρέπεια, το υπερήφανο και άτεγκτο του φυσικού χώρου, τον μαγνητισμό με τον οποίο κρατά δεμένους κοντά του τους ανθρώπους που τον κατοίκησαν πάππου προς πάππου.

Το έργο Οι Μάγισσες του Βάρντε, πρώτο μυθιστόρημα για ενηλίκους της γνωστής και βραβευμένης ποιήτριας και συγγραφέως βιβλίων για παιδιά Κίραν Μίλγουντ Χαργκρέιβ, λες και είχε στις σελίδες του το μαγικό μαγνάδι που αναζητούν οι θαλασσινοί στα δύσκολα: το αιθέριο, σπάνιο μετάξι, που σε μεταφέρει σε τόπους άλλους. Τόπους ψυχής, κυρίως. Το πώς θα σε δεχτούν τα μέρη αυτά είναι υπόθεση προσωπική. Εξάλλου η συνείδηση του αναγνώστη δεν διψά μόνο για αναψυχή ή χαλάρωση· αντιθέτως. Το αφυπνισμένο άτομο την αλήθεια αναζητά πρώτα. Την ελπίδα έπειτα. Και η Αγγλίδα συγγραφέας είχε ήδη τη γνώση. Για το πρόσωπο της αλήθειας έγραψε. Και, έχοντας αυτό ως δεδομένο, για την αναγκαιότητα της ελπίδας.

Η Κίραν Μίλγουντ Χάργκρεϊβ γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1990, αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ το 2011 και από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 2014. Παρατηρώ τη φωτογραφία της στο βιβλίο. Δείχνει ανέγγιχτη από τα βάσανα του κόσμου. Δεν είναι, όμως. Διαθέτει βαθύτητα σκέψης, αίσθηση του μέτρου, αντίληψη του καλού και του ωραίου. Γνώστρια δε του τόπου και του χρόνου, ανασυνθέτει προσεκτικά τον άνθρωπο εκείνης της εποχής δοθέντος ότι η (αληθινή) ιστορία εκτυλίσσεται κατά τη δεύτερη δεκαετία του 17ου αιώνα και τις χρονιές 1617-1618. Ωστόσο, οι διώξεις διήρκεσαν έναν περίπου αιώνα. Χάρη στη νέα αυτή γυναίκα γινόμαστε όχι μόνο θεατές, αλλά και συμμέτοχοι στις δοκιμασίες και στον τρόμο του άλλου. Έτσι, ο αναγνώστης γητεμένος αφήνεται σε μια συνοδοιπορία ή μια πλεύση καρδιάς και γνώσης μέσω του φιλόξενου, αιωνίως αντηχητικού πελάγους που είναι η ανάγνωση ενός εξαιρετικού βιβλίου. Η συγγραφέας έχει ήδη τιμηθεί με σημαντικά βραβεία για την ποίηση, το θέατρο, ως και για τα παιδικά και εφηβικά βιβλία της.

Θυμάστε ίσως το θαυμάσιο φιλμ Οι μάγισσες του Σάλεμ από το θεατρικό έργο του σπουδαίου Άρθουρ Μίλερ Δοκιμασία ή Οι μάγισσες του Σάλεμ. Όπου ο συγγραφέας χειρίζεται και αναδεικνύει με καθαρότητα και δύναμη το ιστορικό γεγονός της δίκης των «Μαγισσών» στο Σάλεμ των ΗΠΑ (1692). Γράφοντας για την προσχεδιασμένη και αποτρόπαιη δίκη ο συγγραφέας ουσιαστικώς κατήγγειλε τη μισαλλοδοξία και τον σκοταδισμό και κατέκρινε την ανελευθερία. Στο πασίγνωστο έργο του εισήγαγε τον όρο «κυνήγι μαγισσών» στις σύγχρονες κοινωνίες.

Έτσι και εδώ η Κίραν Μίλγουντ Χάργκρεϊβ: Με όχημα ένα από τα σημαντικά μυθιστορήματα των ημερών μεταφέρει τις διώξεις, τον φόβο και την απελπισία που κατασπαράσσει μια κοινότητα που ζει ειρηνικά στο ψαροχώρι της απομονωμένης νορβηγικής νήσου Βάρντε, της κομητείας Φίνμαρκ (βορειοανατολικά). Μέχρι τότε ο βίος τους ήταν λιτός, τα όνειρα ίσαμε το μπόι τους, απτές, δεδομένες οι αγάπες τους. Ήταν και η θάλασσα. Άλλοτε στοργική και άλλοτε άσπλαχνη. Τη γνώριζαν όμως καλά. Πορεύονταν. Γυναίκες, μωρά, δεσμοί, ο αγώνας για τον επιούσιο, το χιόνι, το αβασίλευτο καλοκαίρι, το Σέλας, η κούραση, οι Κυριακές στην εκκλησία και οι γείτονες Σαάμι (Λάπωνες, για πολλούς όρος υποτιμητικός). Αυτοί, γνώστες του καιρού και γιατροί πρακτικοί, πανθεϊστές, λάτρεις των φυσικών ιερών τόπων, όπως πηγές, δέντρα, ποταμοί, θρησκεύονταν με συνοδεία μέσων όπως τα τύμπανα, οι ψαλμωδίες κ.ά. Θεωρούνταν ασεβείς και ανόσιοι από τους όμορους λαούς. Εντούτοις, μεταξύ των κατοίκων των παραθαλάσσιων περιοχών και των αυτοχθόνων Σαάμι συχνά δημιουργούνταν σχέσεις συγγενικές. Ο έρωτας, βέβαια...

Ένας κόσμος το βιβλίο αυτό. Αληθινός. Συχνά, σκληρός και αλύγιστος. Κάποτε τρωτός, συντετριμμένος.

Αλλά ας παρουσιάσουμε κατ’ αρχάς το τραγικό γεγονός: Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1617, μια πρωτοφανής όσο και φονική καταιγίδα ξέσπασε ανοιχτά της νήσου Βάρντε. «...Και τότε η θάλασσα σηκώνεται και κατεβαίνει ο ουρανός και πρασινωπές αστραπές ξεσπούν παντού, ρίχνουν αποτρόπαιη λάμψη. Το φως και η βουή τραβούν τη μάνα στο παράθυρο, θάλασσα κι ουρανός συγκρούονται σαν βουνό που σχίζεται στα δυο... και όλα τα φώτα από τις βάρκες τα κατάπιε το νερό, και οι βάρκες για μια στιγμή, ίσα που διακρίνονται, και γυρνούν σαν καρυδότσουφλα, πετούν στον αέρα, αναποδογυρίζουν και χάνονται... Οι άντρες άφαντοι, ίχνος κανένα.»

Την προηγούμενη νύχτα η Μάρεν, κόρη ψαρά, αδελφή ψαρά και αρραβωνιαστικιά ψαρά, επίσης, ονειρεύτηκε τη θάλασσα να ξεβράζει μιας πελώριας φάλαινας το κουφάρι έξω, στο κατώφλι της. Η γυναίκα του αδελφού της, Σαάμι, Ντιίνα το όνομά της, είχε πιέσει τον αντίχειρά της στο μέτωπο του άντρα της πριν αναχωρήσει με τη βάρκα, χαιρετισμό που έκαναν οι ομόφυλοί της για να γυρίσουν πίσω οι αγαπημένοι από τη θάλασσα. Ο άντρας χάιδεψε την κοιλιά της· περίμεναν παιδί. «Άσ’ το ήσυχο...» τον κοίταξε γλυκά. Η εικοσάχρονη Μάρεν αργότερα τυραννιόταν που δεν είχε φιλήσει τους αγαπημένους της για κατευόδιο.

Οι γυναίκες του Βάρντε ολοφύρονταν εμπρός στη θάλασσα, που ξάφνου είχε γίνει σαν καθρέφτης. Πάνω της έπλεαν κουπιά και κατάρτια και λαγουδέρες. Τη νύχτα όλα τα σκέπασε το χιόνι. Τρεις μέρες έπεφτε. Ο κόσμος ολόλευκος. Η φωτιά στα σπίτια σβήνει. Το άναμμά της ήταν έργο των αντρών του σπιτιού. Τώρα δεν υπάρχουν άντρες – εξόν από τα λιγοστά μωρά. Τα πρόσωπα είναι παραμορφωμένα από το κλάμα. Εννιά μέρες μετά την καταιγίδα, η θάλασσα απόθεσε στον κολπίσκο τούς άντρες. Σαράντα τον αριθμό. Άθικτους σχεδόν. Ο άντρας της Ντιίνα μοιάζει σα να κοιμάται. Ένας Σαάμι έρχεται με το τύμπανο. Το χτυπά ρυθμικά. Η Ντιίνα γεννά αγοράκι. Ζουν. Ας πούμε. Οι γυναίκες προσπαθούν να μην αφανιστούν και αυτές. Βγαίνουν στη θάλασσα. Μπακαλιάροι και ρέγγες, σολομοί, η ψαριά τους. Δεν θα πεινάσουν τα σπίτια τους. «Πλούσια τα ελέη Του» λέει η χήρα Τόριλ, όμως τα κουρασμένα χέρια της Μάρεν μαρτυρούν ότι μόνες τους κοπίασαν. Και συνεχίζουν να κοπιάζουν. Παλεύουν με τη θάλασσα. Σύντομα θα παλέψουν και με τους ανθρώπους...

Μες σ’ αυτό το διάστημα κυβερνήτης της επαρχίας Φίνμαρκ διορίζεται ένας παλιός ναυτικός, Νορβηγός, ο Τζον Κάννιγχαμ, γνωστός θρησκομανής και πεπειραμένος στις διώξεις των αντίθεων, των «μάγων». Μάγοι θεωρούνται και οι Σαάμι. Εξάλλου, την περασμένη χρονιά ο βασιλιάς του Δανονορβηγικού Βασιλείου, Χριστιανός ο Δ’, είχε υπογράψει διάταγμα «Περί Μαγείας» στο οποίο υπογραμμιζόταν ότι: «Αν κάποιος μάγος, ή άνθρωπος της πίστης, απαρνηθεί τον Θεό, τον Ιερό Του λόγο... η πυρά και η στάχτη να γίνουν η μοίρα Του!»

Ο Αβεσσαλώμ Κόρνετ, από τις νήσους Ορκάδες της Σκοτίας, περιλάλητος εχθρός των «αντίχριστων», άπορος σχεδόν μα με μεγάλες φιλοδοξίες, καλείται από τον κυβερνήτη να αναλάβει χρέη επιτρόπου στο πλευρό του, μιας και ο Κόρνετ συνετέλεσε στον διά πυράς θάνατο της μάγισσας Ρίοτς, στο Κέρκγουολ των Ορκάδων, το 1616. «Ελάτε –έγραφε– για να κόψουμε μαζί τη ρίζα του σκότους... τους Λάπωνες νομάδες, που ζουν όμοια με τους τσιγγάνους. Σε αυτή την επαρχία έχει ενσκήψει η ανάσα του Διαβόλου. Ασφαλώς για τις προσπάθειές σας θα ανταμειφθείτε».

Και να που ο Αβεσσαλώμ καταφθάνει με την Ούρσα, τη νεαρή κι όμορφη γυναίκα του από το Μπέργκεν. Ευγενική, ήπια, άφησε πρόσωπα αγαπημένα για να βρεθεί στην εσχατιά, στο πλευρό ενός βάρβαρου, φανατικού, αταίριαστου άντρα. Επιλογή του πατέρα της. Δεν υπήρχε άλλη οδός. Βγαίνει από τη βάρκα με το κίτρινο μεταξωτό φουστάνι της, μελανή από το κρύο. Της ρίχνουν στους ώμους το πανωφόρι που έφερε η Μάρεν από το σπίτι της, καταγοητευμένη από την ολοφάνερη πραότητα της Ούρσας. Η νύφη της, η Ντιίνα, μιλά ανέκφραστη: «Θέλει ήδη να φύγει. Το Μπέργκεν είναι πολύ μακριά πια».

Ένας συγκλονισμός διακατέχει νου και ψυχή του αναγνώστη –από τις πρώτες κιόλας σελίδες– και κρατά μέχρι το συνταρακτικό τέλος.

Ο επίτροπος Αβεσσαλώμ δεν ακούει, αλλά κοιτά βλοσυρός. Έτσι ήταν πάντα. Και έτσι θα παραμείνει. Μάτια δίχως φως. Καρδιά χωρίς αγάπη και έρωτας βίαιος, απειλητικός. «Ο ιερέας είσαι;» ρωτά κυριαρχικά τον πάστορα και παίρνει τον δρόμο για την εκκλησία. Μερικές γυναίκες μεταφέρουν τις ελάχιστες αποσκευές της Ούρσας. Ο καπετάνιος του πλοίου που έφερε το ζεύγος τη συνοδεύει μέχρι το σπίτι που τους παραχωρήθηκε και που είναι ένα άδειο λεμβοστάσιο. Άνθρωπος σοβαρός και έμπειρος, έχει ένα βάρος ασήκωτο στην καρδιά καθώς την αποχαιρετά. Και η Ντιίνα, η νέα μητέρα, η Σαάμι: «Μόνο συμφορές θα φέρουν» λέει.

Διαίσθηση, μάντεμα; Παράξενο πλάσμα η Ντιίνα. Όταν το βάναυσο κυνήγι των μαγισσών έφτασε στο απροχώρητο και περισσότεροι από 40.000 άνθρωποι στην Ευρώπη κατηγορήθηκαν για μαγεία και δολοφονήθηκαν, ενώ στο Βάρντε εκατό περίπου κρίθηκαν ένοχοι και κάηκαν στην πυρά ή ξεψύχησαν εν μέσω φρικτών βασανιστηρίων, η Ντιίνα αναζητήθηκε από τους θηρευτές αλλά εκείνη είχε πετάξει σαν το πουλί· έκλεισε στην αγκαλιά το βρέφος της και μαζί βρήκαν ασφάλεια στον τόπο που η γυναίκα γνώριζε και αγαπούσε. Κατά την περίοδο αυτή τα ψαροχώρια της Νορβηγίας αφανίστηκαν, το Βάρντε ιδιαιτέρως, που έγινε γνωστό ως η «νορβηγική πρωτεύουσα των μαγισσών». Η βόρεια Νορβηγία ήταν –τότε– τόσο αραιοκατοικημένη, ώστε οι δολοφονίες αυτές αφορούν υπολογίσιμο ποσοστό του πληθυσμού.

Βεβαίως, το ένα τρίτο των εκτελέσεων ήσαν αυτόχθονες Σαάμι λόγω των προπατορικών θρησκευτικών πεποιθήσεών τους. Ας σημειωθεί ότι έχουν διασωθεί τα πρακτικά των δικών αυτών – ντοκουμέντα πολύτιμα για ιστορικούς και ερευνητές. Πιστεύεται ότι το μεγάλο πογκρόμ πιθανότατα ξεκίνησε από τη χριστουγεννιάτικη καταστροφική καταιγίδα που εκδηλώθηκε στο Βάρντε το 1617 και έδωσε το έναυσμα στους θρησκομανείς και ιδεοληπτικούς εξουσιαστές ή εξουσιαζόμενους για τις τρομερές διώξεις. Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι το έτος 2011 τα θύματα των εγκλημάτων αυτών αποκαταστάθηκαν επισήμως: Η βασίλισσα Σόνια της Νορβηγίας έκανε τα αποκαλυπτήρια του μνημείου Steilneset, έργο δύο σπουδαίων καλλιτεχνών, στο σημείο όπου εκτελούνταν οι μάγισσες και οι μάγοι.

Να επανέλθουμε στο μυθιστόρημα της Χάργκρειβ και να τονίσω την αγάπη και τη φιλία που έφερε πολύ κοντά τη Μάρεν με την Ούρσα, η οποία αγνοώντας μέχρι τότε τον ρόλο του άντρα της στους διωγμούς, κεραυνοβολήθηκε. Σπάραξε. Ήδη της ήταν απεχθής. Το ερωτικό πλησίασμά του ήταν μαρτύριο γι’ αυτήν. Άπραγη, καλομαθημένη, αφέθηκε στη Μάρεν να διδαχτεί τα μυστικά του νοικοκυριού. Και όχι μόνο· απέκτησε δυνάμεις, αναζητώντας μια ανεξαρτησία που δεν είχε μέχρι τότε υποψιαστεί. Πλέον συναναστρεφόταν τις γυναίκες του νησιού με σεβασμό και ευχαρίστηση. Για πόσο όμως;

Ο επίτροπος καραδοκούσε. Το ίδιο και ο κυβερνήτης. Βρίσκονταν στον βορρά, βέβαια, στην αρχαία Οδό του Πονηρού. Και γιατί τάχα απωλέσθηκαν μόνο οι άντρες; Α, ηλίου φαεινότερον: Αναζητήσατε τη γυναίκα. Οι γυναίκες του Βάρντε παζάρεψαν την ψυχή τους για να περιέλθουν σ’ αυτές ο δυναμισμός και η απόλυτη ελευθερία των ανδρών. Και τα κατάφεραν. Ψαρεύουν μόνες τους, καλλιεργούν τη γη μόνες, άλλες απαρνήθηκαν την εκκλησία. Μέχρι και παντελόνια φόρεσαν.

ki mi hargrave22 Η συγγραφέας με δύναμη, ρεαλισμό και αίσθημα μας κάνει κοινωνούς των πρώτων θανατώσεων. Είναι απίστευτη η αξιοπρέπεια των γυναικών-θυμάτων. Τις φτύνουν, τους πετούν βρομόνερα. Τις βλασφημούν, τις καταδιώκουν. Αξιοθαύμαστη και η άρνησή τους να ομολογήσουν. «...Οι φλόγες απλώνονται κυκλώνοντας τα πόδια των γυναικών σαν να χορεύουν...»