John le Carré: «Σίλβερβιου»

Ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους της σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας μάς δίνει το τελευταίο του βιβλίο αφού έχει ήδη φύγει από τη ζωή, με έναν κομψό τρόπο για το αντίο του. Ο Τζον λε Καρέ (ψευδώνυμο του Ντέιβιντ Τζον Μουρ Κόρνουελ) κατακτά με το Σίλβερβιου την υστεροφημία του ως μετρ του κατασκοπικού μυθιστορήματος, βιβλίο αδημοσίευτο, το οποίο διατηρούσε ολοκληρωμένο στο συρτάρι του. Συνεπής στο ύφος και στο ιδιαίτερο στιλ του, χωρίς εξάρσεις και ακρότητες, ο συγγραφέας διδάσκει με τούτο το αφήγημα τον ώριμο τρόπο γραφής: Βρετανική φινέτσα, κλειστοφοβική ατμόσφαιρα καταναγκασμού των ηρώων, αλλά και ανάδειξη της ανθρώπινης πλευράς ενός κόσμου που αλλάζει.

Ο ίδιος ο γιος του, που επιμελήθηκε το βιβλίο, διαπιστώνει σε σημείωμά του στο τέλος πως δε χρειάστηκε να επέμβει στο κείμενο, φαινόταν ήδη δουλεμένο και έτοιμο για να δοθεί στο κοινό. Προφανώς ο Λε Καρέ δεν ήθελε να πει εν ζωή όσα δεν είπε στα προηγούμενα 25 βιβλία του: ότι δηλαδή ο θεσμός των μυστικών υπηρεσιών στη χώρα του δεν είναι πια ο ίδιος. Οι άνθρωποι έχουν χάσει τη σιγουριά τους και άρα δεν μπορούν να είναι αποτελεσματικοί, ενώ στο θέμα της ανθρωπιάς το ερώτημα είναι αν ο σκοπός αξίζει το κόστος.

Ωστόσο, το ίδιο το βιβλίο δεν οριοθετείται μόνο σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχουν τόσα επιμέρους σημεία που δημιουργούν έναν χωροχρόνο ματαιότητας, απελπισίας, λεπτού χιούμορ, αλλά και αδιαφάνειας στον μυστικό κόσμο του Λε Καρέ. Έτσι, οι κατάσκοποί του είναι κουρασμένοι από το τέλμα μιας σχεδόν γραφειοκρατικής νοοτροπίας, χωρίς δράση και έντονες συνθήκες. Υπάρχει όμως ένας από αυτούς που δεν ακολουθεί την πεπατημένη, ένας κεντρικός χαρακτήρας που εμφανίζεται σχεδόν σαν γκεστ στο βιβλίο. Υπάρχει σε αρκετά κεφάλαια διά ζώσης, αλλά στα περισσότερα συζητείται το πρόβλημα που έχει δημιουργήσει στους υπόλοιπους αυτός ο ευφυής τρελός, ο άνθρωπος για όλες τις δουλειές, ο πανεπιστημιακός Πολωνός εμιγκρές Έντουαρτ Έιβον ή αλλιώς Φλόριαν.

Η πλοκή του βιβλίου ξεκινά ένα βροχερό πρωί, με τη μυστηριώδη επίσκεψη της νεαρής Λίλι στο Λονδίνο, στο σπίτι του Στιούαρτ Πρόκτορ, διευθυντή εσωτερικής ασφαλείας, προκειμένου να του μεταφέρει ένα μήνυμα από τη μητέρα της. Με κάθε μυστικότητα, η απάντηση θα είναι διφορούμενη και θα μεταφερθεί μόνο προφορικά από τη μεσάζοντα.

Τα περισσότερα κατασκοπικά βιβλία ξεκινούν ακριβώς με αυτή την οπτική του Λε Καρέ, που είναι πολύ ενδιαφέρουσα και γοητευτική, όπως στην αξέχαστη «Τριλογία του Κάρλα», στο βιβλίο του Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι: «Έχω μια ιστορία να σας πω. Μιλάει για κατασκόπους. Αν είναι αληθινή και νομίζω πως είναι, θα πρέπει να φτιάξετε μια καινούργια οργάνωση».

Κάπως έτσι, ο Λε Καρέ υπόσχεται και προδιαθέτει τον αναγνώστη πως οι ήρωές του είναι αληθινοί και μπορούν να αναστατώσουν με τη συμπεριφορά τους την παγκόσμια πολιτική σκηνή. Ακόμα και αν δεν μοιάζουν με έναν μαγικό και καταφερτζή Μποντ, αλλά ζουν ανάμεσά μας σαν απλοί άνθρωποι, επισκέπτονται ένα νιόβγαλτο βιβλιοπωλείο και προσπαθούν να εμπλέξουν άθελά του τον αδαή βιβλιοπώλη στις μυστικές τους δολοπλοκίες.

Βρετανική φινέτσα, κλειστοφοβική ατμόσφαιρα καταναγκασμού των ηρώων, αλλά και ανάδειξη της ανθρώπινης πλευράς ενός κόσμου που αλλάζει.

Έτσι, λοιπόν, σύντομα στο βιβλίο τα πρόσωπα παύουν να είναι αχνά και μας συστήνονται. Το σκηνικό μεταφέρεται από το Λονδίνο σε μια μικρή παραθαλάσσια πόλη της ανατολικής ακτής. Όπου ο 33χρονος Τζούλιαν Λόνζλι, αφήνοντας πίσω μια επιτυχημένη καριέρα, ξεκινά μια μικρή επιχείρηση βιβλιοπωλείου. Άσχετος ο ίδιος με το αντικείμενο, γοητεύεται από τις γνώσεις του πολυπράγμονα Έντουαρτ Έιβον, ο οποίος ζει με την άρρωστη σύζυγό του, Ντέμπορα, την κόρη του, Λίλη, και τον εγγονό του στη βίλα Σίλβερβιου. Όλα αυτά όμως είναι μόνο μια κάλυψη: «Ποιον θα βρούμε όταν αφαιρέσουμε όλα τα στρώματα της μεταμφίεσης; Ή ήσουν πάντα το σύνολο των μεταμφιέσεών σου και τίποτα περισσότερο;»

Οι μυστικές υπηρεσίες έχουν κάθε λόγο να κυνηγήσουν τον αίτιο μιας επικίνδυνης διαρροής που ξεκινά από αυτή τη μικρή επαρχιακή πόλη. Μπλε και λευκές πορσελάνες, η λαϊκή βιβλιοθήκη στο υπόγειο του βιβλιοπωλείου, το Καφέ της Σίλια, η μουντή βίλα Σίλβερβιου, η αγγλική ύπαιθρος, ο βροχερός καιρός, οι βρεγμένοι δρόμοι της ανατολικής βρετανικής ακτής, η χαμένη πατρική φιγούρα που ο βιβλιοπώλης Τζούλιαν Λόνζλι ξαναβρίσκει στο πρόσωπο του Έντουαρτ Έιβον, παιχνίδια κατασκόπων και ολόκληρες οικογένειες που ζουν από αυτά, όπως ο διευθυντής ασφαλείας Στιούαρτ Πρόκτορ με τη σύζυγό του Έλεν, είναι το σκηνικό και το αισθητήριο μέσα στο οποίο κινούνται οι χαρακτήρες.

Ο συμβολισμός του Σίλβερβιου είναι ξεκάθαρος, αφού πρόκειται για την αγγλική μετάφραση της ονομασίας του σπιτιού του Νίτσε στη Βαϊμάρη, όπου ο φιλόσοφος και συγγραφέας έγραψε το Τάδε έφη Ζαρατούστρα, έργο που χρησιμοποίησε ο Χίτλερ αλλοιώνοντας το νόημά του ώστε να στηρίξει τη θεωρία του ναζισμού. Είναι ένα κλείσιμο του ματιού του Λε Καρέ στον αναγνώστη για τον σφετερισμό κάθε έννοιας και ιδέας, σε κάθε εποχή, προς όφελος μιας ομάδας ή ολόκληρων λαών, με ετοιμοπόλεμες μυστικές υπηρεσίες που ενεργοποιούνται προκειμένου να το πετύχουν.

Εδώ, όμως, ο Λε Καρέ μιλά για τη σύγχρονη εποχή ξεπερνώντας τον 20ό αιώνα του ναζισμού και του ψυχρού πολέμου, με βαθμό δυσκολίας που αφήνει το αποτύπωμά του στο κατασκοπικό μυθιστόρημα, μέσα από την αμηχανία των καιρών μας για τα νέα δεδομένα. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί έναν ήρωα δίχως πατρίδα, με παρελθόν που μπορεί να φανεί χρήσιμο στην υπηρεσία. Είναι παρελθόν αποκοιμισμένο ή έχει αλλάξει πραγματικά; «Πες τους να μην ξεχνάνε ποτέ τι ήταν κάποτε αυτοί οι άνθρωποι, γιατί κάπου μέσα τους αυτό το κάτι υπάρχει ακόμα».

Οι αναφορές στο βιβλίο σε θέματα που ίσως μοιάζουν ανώδυνα είναι έντεχνα τοποθετημένες, ώστε να μη γίνεται τίποτε φανερό από την αρχή. Ο συγγραφέας κατορθώνει να φωτίσει το μυστήριο με μια μονοκονδυλιά σχεδόν, αδιάκοπα και εξαίσια, καθώς βαδίζει προς το τέλος. Εκεί όπου με ένα κέντρισμα ο Λε Καρέ μάς δίνει τροφή για όμορφες σκέψεις, όπου μπορούμε να υποθέσουμε γιατί χρησιμοποίησε σαν προκάλυμμα ο κατάσκοπος της μικρής πόλης το βιβλίο του Ζέμπαλντ Οι δακτύλιοι του Κρόνου: Γνωρίζουμε απλώς ότι ο αφηγητής του περιδιαβαίνει τις ανατολικές ακτές του Νόρφοκ και Σάφοκ της Αγγλίας, περιοχές που σύμφωνα με τις jo le carre22 δοξασίες βρίσκονται υπό την επίδραση του Κρόνου, και ο αναγνώστης του, που δεν είναι άλλος από τον συμπαθέστατο ήρωα, κατάσκοπος Έιβον, καταφέρνει στο τέλος να ξεφύγει από αυτή την επίδραση – ή τουλάχιστον αυτή είναι η προσδοκία μας.