Ted Chiang: «Εκπνοή»

Εννέα κείμενα απαρτίζουν τη δεύτερη συλλογή ιστοριών του καταξιωμένου, εν ζωή, συγγραφέα στον χώρο της επιστημονικής φαντασίας Ted Chiang, που μας φέρνουν στα ελληνικά οι Εκδόσεις Ίκαρος αυτή τη φορά, σε μια εξαιρετική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου. Κι ενώ γράφαμε αυτά εδώ που αφορούσαν την πρώτη του συλλογή, έρχεται να μας εκπλήξει μάλλον ευχάριστα αυτή η δεύτερη, αφού «εξομαλύνονται» και ξεκαθαρίζονται κάποια ζητήματα σχετικά με τη φύση και το ποιόν των κειμένων που περιλαμβάνει. Σε σημείο που κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί πως ο τίτλος της επιστημονικής φαντασίας περισσότερο λειτουργεί ως επιστέγασμα παρά αποτελεί την ουσία αυτών. Πράγμα που δεν ισχύει φυσικά… Αν θέλαμε να δώσουμε έναν πιο ακριβή όρο, μπορούμε να υιοθετήσουμε εκείνον της Joyce Carol Oates από σχετικό άρθρο της στο The New Yorker αναφορικά με τη συλλογή αυτή του Chiang, που τοποθετεί τη γραφή του στο είδος της literary-humanist science fiction (λογοτεχνική-ανθρωπιστική επιστημονική φαντασία).

Η συλλογή εκτείνεται σε τετρακόσιες σελίδες περίπου, συμπεριλαμβανομένου και του ομότιτλου διηγήματος «Εκπνοή». Ο συγγραφέας ακολουθεί πιστά την αρχική του θέση ως προς τον όγκο των ιστοριών, αφού όλα τα κείμενα της συλλογής κυμαίνονται στα όρια εκείνα της νουβέλας και της νουβελέτας. Συμπληρώνεται στο τέλος από ελάχιστες σημειώσεις που αφορούν περισσότερο το έναυσμα γραφής αυτών των ιστοριών και το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις Ευχαριστίες.

Στην πρώτη ιστορία, με τίτλο «Ο Έμπορος και η Πύλη του Αλχημιστή», πραγματεύεται μια ιστορία αγάπης μέσα από ένα ταξίδι στον χρόνο διά μιας χρονομηχανής, ένα είδος τηλεμεταφορέα που σε διακτινίζει σε μια άλλη χρονική περίοδο. Η ιστορία είναι τοποθετημένη σε μια Βαγδάτη προηγούμενων αιώνων, διαπλέκεται με μια ιστορία αγάπης αλλά και συγχώρεσης και μετάνοιας, μέσα από μια κυκλική κίνηση των ιστοριών. Το δανεισμένο μοτίβο από τις Χίλιες και Μία Νύχτες που χρησιμοποιεί, καθώς και το ισλαμικό υπόβαθρο ένταξης της ιστορίας, καθ’ ομολογίαν του συγγραφέα, πράγματι δένουν πολύ ταιριαστά για την αφήγηση εδώ. Η συγκεκριμένη ιστορία εγκιβωτίζεται με την Ιστορία του Τυχερού Σχοινοποιού, την Ιστορία του Υφαντή που Λήστεψε τον Εαυτό του και την Ιστορία της Συζύγου και του Εραστή της. Το σημαντικό και ίσως πρωτοποριακό εδώ είναι πως όποιος κάνει αυτά τα ταξίδια στο παρελθόν δεν μπορεί να επέμβει για να αλλάξει τη ροή των γεγονότων. Άρα, ο τελικός σκοπός τους είναι να σε κάνουν μάλλον καλύτερο ως άνθρωπο, παρά έναν σωτήρα, για την παρούσα ζωή και για τους άλλους. Και από την αρχή κιόλας ο συγγραφέας κλείνει το μάτι προς την ετερότητα, με την οποία θα ασχοληθεί και στις άλλες ιστορίες του.

Στο ομότιτλο κείμενο απ’ όπου πήρε και το βιβλίο τον τίτλο του, «Εκπνοή», τα πράγματα δυσκολεύουν. Καίτοι αναφέρεται σε έναν εξωγήινο πολιτισμό υπεραναπτυγμένο και τέλεια φτιαγμένο, ένας επιστήμονας παρατηρεί ένα ανορθόδοξο στοιχείο που επισυμβαίνει και αποφασίζει να το λύσει, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια του την ύπαρξη, επ’ αγαθώ των υπολοίπων του πολιτισμού του και εν πλήρει συνειδήσει. Στοιχεία ετερότητας και πάλι συνδυασμένα με μια θυσιαστική στάση που απέχει μακράν από τα καθ’ ημάς ανθρώπινα. Μια διαφορετικού είδους θυσία που περιλαμβάνει επίγνωση ορθολογική των πραγμάτων, πολλή αγάπη και που σαφώς απέχει μακράν από την έννοια του θυσιαστικού αποδιοπομπαίου τράγου. Διόλου τυχαίο που τον κυρίαρχο ρόλο στην ύπαρξη αυτών των οντοτήτων εδώ έχουν οι πνεύμονες κι όχι π.χ. ένας εγκέφαλος ή μια καρδιά ή κάποιο άλλο όργανο.

Ακολουθεί το ολιγοσέλιδο, για τα δεδομένα του συγγραφέα, «Τι Αναμένεται Από Εμάς». Εδώ η έννοια του προγνώστη, όπως την έχουμε απολαύσει στον Ph. Dick και μέσα από την ταινία Minority Report, πάει περίπατο. Εδώ ο προγνώστης έχει να κάνει με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και αφενός κατά πόσο αυτή είναι αληθινή, αφετέρου τι πρέπει να κάνει ένας άνθρωπος αν ανακαλύψει πως κάτι τέτοιο δεν υπάρχει: …προσποιηθείτε πως έχετε ελεύθερη βούληση. Είναι απολύτως απαραίτητο να συμπεριφέρεστε ως εάν οι αποφάσεις σας να έχουν σημασία, έστω και αν ξέρετε πως δεν έχουν. Η πραγματικότητα δεν είναι σημαντική· σημαντικό είναι αυτό που πιστεύετε […] Ο πολιτισμός εξαρτάται πλέον από την αυταπάτη. Ίσως από αυτή να εξαρτιόταν ανέκαθεν.

Στο «Ο Βιολογικός Κύκλος των Λογισμικών Όντων», χωρισμένο σε δέκα μέρη –είναι η πλέον μακροσκελής ιστορία του βιβλίου, που φτάνει τις εκατό σαράντα σελίδες περίπου–, παρακολουθούμε τη δημιουργία ηλεκτρονικών κόσμων και μετακόσμων μέσα από τα μάτια της Άνα κι ενός δημιουργήματός της, του Τζαξ. Στην ουσία επιχειρείται από τον συγγραφέα μια συναισθηματική καταγραφή της πορείας εξέλιξης της σχέσης ανθρώπου και τεχνητής νοημοσύνης, που στη συγκεκριμένη περίπτωση καταλαμβάνει θέση διπόλου μητέρας-παιδιού μεταξύ δημιουργού και δημιουργήματος.

Τώρα αναδεικνύεται εντονότερα το ανθρωπιστικό στοιχείο των ιστοριών του, δίχως να υστερεί διόλου το επιστημονικό και τεχνολογικό. Το καταφέρνει αυτό αφήνοντας το συναίσθημά του να πλαταίνει, πλην όμως τόσο όσο.

Το «Η Αυτόματη Νταντά του Ντέισι» που ακολουθεί, έρχεται να λειτουργήσει αντιστικτικά ως προς το προηγούμενο δίπολο. Τοποθετημένο σε εσωτερικό χρόνο αφήγησης στα τέλη του 18ου και τις αρχές έως τα μέσα του 20ού αιώνα, περισσότερο φανερώνει τη θέση του συγγραφέα σχετικά με το τι μπορεί να επισυμβεί εξαιτίας της απουσίας τεχνητής νοημοσύνης, παρά ως προς καθαυτό το θέμα της φανταστικής ιστορίας σχετικά με τη δημιουργία μιας αυτόματης νταντάς, που μπορεί μόνη της να μεγαλώνει σωστά τα παιδιά. Και σε αυτό το κείμενο, όπως και στο προηγούμενο, ελέγχεται εκ βαθέων η έννοια της αγάπης, είτε είναι μητρική είτε ως απόρροια προς το δημιούργημα της τεχνητής νοημοσύνης.

Στο «Η Αλήθεια των Δεδομένων, Η Αλήθεια του Συναισθήματος», όπου εξελίσσονται δύο αλληλοσυμπληρούμενες ιστορίες καίτοι τόσο διαφορετικές μεταξύ τους, ο Chiang επανέρχεται σε πολυαγαπημένα του ζητήματα, όπως η μνήμη και η διατήρησή της, η γραφή και η γλώσσα, που με την εξέλιξή της μας οδήγησε στο ζήτημα της διατήρησης της μνήμης, εδώ στο κείμενο μέσω Remem, μιας τεχνολογίας που μπορεί να θυμίζει λίγο οργουελικό Μεγάλο Αδελφό, πλην όμως στον Chiang λειτουργεί λυτρωτικά για τον άνθρωπο.

Η «Μεγάλη Σιγή», καίτοι ένα ακόμα ολιγοσέλιδο κείμενο, καταλήγει να είναι το πιο καταγγελτικό κείμενο της συλλογής. Μέσα από την αναζήτηση εξωγήινης ζωής από τους ανθρώπους μέσω του τηλεσκοπίου Αρεσίμπο και των παπαγάλων, όπου εμπλέκονται κι εδώ οι νοήμονες ήχοι οντοτήτων, οι άνθρωποι αδιαφορούν για την καταστροφή του πλανήτη τους πριν καν τον ανακαλύψουν σε όλο του το μεγαλείο. Ένα παράδοξο κείμενο για τη συλλογιστική του συγγραφέα, που μας αποκαλύπτει μια πιο «ανθρώπινη» πτυχή του.

Η προτελευταία ιστορία, «Ομφαλός», μας επανεισάγει, με μεγαλύτερη καθαρότητα σε σχέση με αντίστοιχες ιστορίες της πρώτης συλλογής, στο θεολογικό σύμπαν του Chiang. Όπου Θεός για τον συγγραφέα, αν υπάρχει, είναι η επιστήμη, και σε αυτήν οφείλουν να ομνύουν άπαντες, από τον κάθε επιστήμονα μέχρι και τον τελευταίο περιστασιακό κλεπταποδόχο.

Στο τελευταίο κείμενο του βιβλίου, «Η Αγωνία Είναι ο Ίλιγγος της Ελευθερίας», μέσα από τους παράλληλους εαυτούς που μπορεί να δημιουργήσει ένα ηλεκτρονικό πρίσμα, και με άξονα την αγάπη για τον άλλο και την ανθρωπιά, ο συγγραφέας διερευνά την ηθική ευθύνη της ελεύθερης βούλησης ως προϊόν ελεύθερης επιλογής. Γράφει στις αντίστοιχες σημειώσεις σχετικά: […] ακόμη και αν η ερμηνεία των πολλαπλών κόσμων είναι ορθή, αυτό δεν σημαίνει ότι όλες μας οι αποφάσεις εξουδετερώνονται. Εφόσον λέμε ότι ο χαρακτήρας του ατόμου αποκαλύπτεται από τις επιλογές που κάνει μέσα στα χρόνια, τότε, αντίστοιχα, ο χαρακτήρας του ατόμου θα αποκαλύπτεται και από τις επιλογές που κάνει στους παράλληλους κόσμους.

te chiang Καταληκτικά, ο συγγραφέας εδώ φαίνεται πιο ανθρώπινος σε σχέση με την προηγούμενη συλλογή του. Τώρα αναδεικνύεται εντονότερα το ανθρωπιστικό στοιχείο των ιστοριών του, δίχως να υστερεί διόλου το επιστημονικό και τεχνολογικό. Το καταφέρνει αυτό αφήνοντας το συναίσθημά του να πλαταίνει, πλην όμως τόσο όσο. Την κατάλληλη στιγμή επέρχεται μια φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων, ακριβώς για να αναδείξει και τα δύο μαζί, συνδυάζοντάς τα και δημιουργώντας ερωτήματα, που τις περισσότερες φορές είναι στο χέρι του αναγνώστη να απαντηθούν. Για άλλη μια φορά η ανάγνωση του εξαιρετικού και αξιοζήλευτου Ted Chiang μάς αποζημιώνει και με το παραπάνω.