Bernhard Schlink: «Χρώματα του αποχαιρετισμού»

«Ο αποχαιρετισμός είναι απαραίτητος· η επίγνωση ότι κάποιος πέθανε εξακολουθεί να μας απασχολεί μέχρι ο αποχαιρετισμός να επιτρέψει στον νεκρό να βρει τη γαλήνη του – όπως κι εμείς τη δική μας». (σελ. 9)

Ο Mπέρνχαρντ Σλινκ, Γερμανός ποινικολόγος και συγγραφέας, παγκοσμίως γνωστός από το βιβλίο του Διαβάζοντας στη Χάννα (μτφρ. Ιάκωβος Κοπερτί, Εκδόσεις Κριτική 1998), επιλέγει στο βιβλίο του Χρώματα του αποχαιρετισμού, μέσα από εννέα διηγήματα –«Τεχνητή νοημοσύνη», «Πικ νικ με την Άννα», «Αδελφική μουσική», «Το μενταγιόν», «Κόρη αγαπημένη», «Το καλοκαίρι στο νησί», «Daniel, my brother», «Γεροντικές κηλίδες» και «Επέτειος»–, να διαχειριστεί διαφορετικές σχέσεις και να απλώσει όλες τις ψυχικές αποχρώσεις του αποχαιρετισμού, υφαίνοντας ταυτόχρονα και όλα τα συναισθήματα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά. Ανταγωνισμός αδελφών, φίλων και φύλων, προσωπικό συμφέρον, μίση και αγάπες που άλλοτε παραμένουν και άλλοτε ξεθωριάζουν, η διαφορετικότητα, είναι τα θέματα για τα οποία επιλέγει ν’ αφηγηθεί.

Στην «Τεχνητή νοημοσύνη», το κυρίαρχο διήγημα του βιβλίου, ο ήρωάς του ξεκινά μ’ έναν απολογισμό ζωής για τη λύπη της απώλειας όσων ανθρώπων έχασε, αλλά και για τη ζωή που μοιράστηκε μαζί τους. Ήταν μαθηματικός, σε υψηλή διευθυντική θέση στη Στάζι, και θυμάται τον αγαπημένο φίλο και εμπνευσμένο συνεργάτη του, επίσης μαθηματικό, τον Αντρέας. Τον είχαν καταδώσει πως επρόκειτο να διαφύγει και δεν ζούσε πια.

Στο διήγημα «Daniel, my brother», ο Κρις και η Ντίνα προτιμούν να πεθάνουν μαζί από το να βιώσουν ο ένας την απώλεια του άλλου. Όμως, μένει πίσω ένας αδελφός να φέρει τον πόνο της απώλειας του αδελφού του, παραμένοντας δέσμιος των συναισθημάτων του ανταγωνισμού που είχε μαζί του. Το ίδιο συναίσθημα ανταγωνισμού υπάρχει και στο διήγημα «Αδελφική αγάπη», όπου η φυγή γίνεται μόνο διαδρομή, με τις σκέψεις και τα συναισθήματα να παραμένουν. Ενώ στο «Μενταγιόν» ένας θυμός κρατά μια ζωή και η συγχώρεση έρχεται μετά θάνατον. Ωστόσο, τεχνίτης της αγωνίας και της αναμονής αναδεικνύεται ο συγγραφέας στο «Πικ νικ με την Άννα». Κατά την αφήγηση, σαν βελονιές από άλλο χρώμα κλωστής προστίθενται στο κέντημά του οι ήρωές του, για να εντείνουν την αγωνία. Την αναμονή! Στην «Επέτειο», από την άλλη, κυριαρχεί ο ανταγωνισμός των δύο φύλων.

Η «Κόρη αγαπημένη» είναι ένα διαφορετικό διήγημα. Η Τερέζα με τη μικρή κόρη της, Μάρα, φεύγει από τον άνδρα της για να ζήσει με τον Μπάστιαν. Για τη Μάρα, ο Μπάστιαν δεν πήρε ποτέ τη θέση του πατέρα, αλλά του φίλου και συμβούλου. Από μικρή έμεινε ελεύθερη να πειραματίζεται με παιγνίδια που δεν παίζουν κορίτσια και, όταν στην εφηβεία της δεν ξέρει ποιον/ποια προτιμά για σύντροφο, ο Μπάστιαν της προτείνει να πειραματιστεί μέχρι να βεβαιωθεί. Χρόνια μετά, η Μάρα με τη σύντροφό της αποφασίζουν να τεκνοποιήσουν. Οι αποτυχημένες ιατρικές παρεμβάσεις ωθούν τις τρεις γυναίκες –και τη μητέρα της Μάρας– με «μεθυστικό» τρόπο να λύσουν την ανάγκη της δημιουργίας μιας νέας ζωής. Ο συγγραφέας αφαιρεί κάθε τι ανάρμοστο και προδοτικό, ξεπλένοντας από κάθε ενοχή τους ήρωες με άφθονο κρασί και ωθώντας τη Μάρα σ’ ένα γόνιμο σμίξιμο, που η μνήμη ενός εξ αυτών –του Μπάστιαν– την επομένη αδυνατεί ν’ ανακαλέσει. Ο σεβασμός και η αποδοχή στη διαφορετικότητα γίνονται ο καμβάς όπου ο συγγραφέας επιλέγει να μιλήσει, όχι για τον θάνατο, αλλά για την ελπίδα και τη χαρά της ζωής.

Πόσο αθώα μπορεί να είναι τα θύματα όταν παράγουν θύματα;

Τον Mπέρνχαρντ Σλινκ από νεαρό φοιτητή της νομικής –Διαβάζοντας στη Χάννα– απασχολούν οι σχέσεις κράτους και πολιτών, οι αιτίες, οι ενοχές και τα άλλοθί τους. Τώρα, στην «Τεχνητή νοημοσύνη», μιλώντας για τη φιλία αναφέρεται και πάλι στο σύστημα. Αναφέρεται στη Στάζι, που βάζει στο μικροσκόπιο τις «ζωές των άλλων». Οι δικαιολογίες που δίνει ο ήρωάς του στον εαυτό του –κατέδωσε τον φίλο του για να πάρει τη διευθυντική θέση που προοριζόταν γι’ αυτόν– γίνονται το άλλοθί του. Στο διήγημα αυτό, με γραφή πυκνή και πολύχρωμη, με νήματα λέξεων που διαθέτουν υπόγεια βαρύτητα, αναλύει με ήπιους εκφραστικούς τόνους και λεπτότητα όλα τα συναισθήματα των χαρακτήρων του και, χωρίς να χάνει την ιδιότητα του νομικού, αναλύει και όλα τα αίτια που οδήγησαν τον ήρωά του στην πράξη της προδοσίας. Η «τεχνητή νοημοσύνη» μοιάζει να τους αφαιρεί κάθε συναίσθημα και, μετατρέποντάς τους σε ρομπότ, δέχονται και εκτελούν εντολές προς όφελος του εντολέα –κράτους– αλλά και το δικό τους.

Με συναισθήματα και γεγονότα που εκπλήσσουν συνεχώς αναφέρεται και πάλι στην Ιστορία της Γερμανίας. Σε αυτή την «πληγή», τον αυταρχισμό και την ανελευθερία, και μέσα από τη ζωή δύο φίλων κρίνει την Ανατολική Γερμανία (ΛΔΓ) και το τείχος, για να μιλήσει όχι μόνο για το σύστημα αλλά και για τα θύματα που το σύστημα παράγει. Τα δηλητηριάζει και τα ποτίζει με τον ίδιο αυταρχισμό, μετατρέποντάς τα σε θύτες. Συναισθήματα ενοχών χάνονται στο άλλοθι της εκτέλεσης των εντολών, χωρίς όμως να σβήνουν το βάρος πως όλα έγιναν και για προσωπικό συμφέρον, κάνοντας τον εξοικειωμένο αναγνώστη του να ακούει μέσα από αυτά και τη φωνή της Χάννας στο δικαστήριο: «…Μα εγώ εκτελούσα εντολές!». Ενώ εδώ ο ήρωάς του λέει: «Αν δεν το έκανα εγώ, θα το έκανε κάποιος άλλος. Το γκαράζ ήταν ξεκλείδωτο». Τέλος, ο ήρωάς του επέλεξε να δώσει όλα τα ελαφρυντικά στον εαυτό του και παρέμεινε στις «τρυφερές» αναμνήσεις της φιλίας τους, για να φωτίζει τα γεράματά του, ενώ ο συγγραφέας αφήνει –ακόμη μια φορά– ένα ερωτηματικό να πλανάται. Πόσο αθώα μπορεί να είναι τα θύματα όταν παράγουν θύματα;

Ο Mπέρνχαρντ Σλινκ, στο βιβλίο του Χρώματα του αποχαιρετισμού, έχοντας διανύσει ένα μεγάλο μέρος της ζωής του, έχει ήρωες παρόμοιας ηλικίας, κυρίως άνδρες, και κάνει τον απολογισμό της ζωής τους. Όμως, μέσα από αυτούς κάνει και τον απολογισμό της δικής του ζωής. Διαφορετικές απώλειες εμφανίζονται και διαφορετικοί αποχαιρετισμοί. Στιγμές συζύγων, φίλων και συγγενών που δεν υπάρχουν πια αποκτούν μια άλλη δυναμική. Οι πρωταγωνιστές μετρούν και αναλογίζονται τα αποτυπώματά τους στη ζωή τους, διαπιστώνοντας πως δεν είχε φύγει κανείς από μέσα τους. Σκέφτονται όσα είπαν, αλλά και όσα δεν τόλμησαν από φόβο να πουν.

Όλα τα διηγήματα είναι κομμάτια από ένα κάδρο ζωής, αντίπαλων και αντίθετων συναισθημάτων. Μοιάζει οι ήρωες να αδυνατούν να διαχειριστούν ενοχές, διλήμματα, αδιέξοδα, πράξεις εκδίκησης, ενώ απωθημένα τούς δυσκολεύουν να δώσουν συγχώρεση, έχοντας όλες τις δικαιολογίες για το προσωπικό τους συμφέρον, που ενίοτε τους οδηγεί στην προδοσία και τον φόνο. Οι αφηγήσεις εμφανίζονται χωρίς λεκτικές εντάσεις και γίνονται στίγματα που απλώνονται σαν γεροντικές κηλίδες, του μυαλού και της ψυχής, που όμως ο θάνατος, αν και τις ξεθωριάζει, δίνοντας ελευθερία και ανακούφιση, αυτές παραμένουν. Όπως παραμένουν και οι ενοχές για όσα έγιναν και όσα δεν έγιναν ποτέ. Ενώ η απόχρωση του αποχαιρετισμού αυτών που έφυγαν είναι η σφραγίδα που αφήνουν πάνω και μέσα σε αυτούς που έμειναν πίσω.

Οι ιδιότητες του Mπέρνχαρντ Σλινκ, του συγγραφέα και του νομικού, στο βιβλίο αυτό συμπληρώνονται με μια επιπλέον ιδιότητα, αυτήν του ψυχαναλυτή. Ή καλύτερα, του γνώστη των συναισθηματικών μεταπτώσεων των ηρώων και των αιτιών των πράξεών τους. Γίνεται ο καθρέπτης τους. Δημιουργεί, με αγάπη και σεβασμό προς τον άνθρωπο και τις αξίες της ζωής, ένα σύμπαν γύρω από αυτούς και ο ίδιος, άλλοτε συνήγορος και άλλοτε κατήγορος, αφηγείται τη ζωή τους. Έτσι, διεισδύει στο βάθος των συναισθημάτων και των πράξεών τους. Τους υπερασπίζεται. Αυτή είναι ίσως η σημαντικότερη ιδιότητά του. Η υπεράσπιση και αθώωσή τους, αν και κάποιοι παραμένουν στις ενοχές και στους δαίμονές τους. Ωστόσο, η στιγμή του αποχαιρετισμού, και το κενό που αφήνει κάθε απώλεια/απουσία, είναι που επισημοποιούν το τέλος.

be schlink21 Ο Απόστολος Στραγαλινός μάς έχει παρουσιάσει πολλές φορές την εμπνευσμένη πλευρά του μεταφραστή. Έχοντας μεταφράσει στο παρελθόν και άλλα βιβλία του Mπέρνχαρντ Σλινκ για τις Εκδόσεις Κριτική (Όλγα, Γυναίκα στη σκάλα), μας μεταφέρει και πάλι τώρα με τέχνη αυτήν τη λεπταίσθητη και συναισθηματικά πλούσια γραφή, διατηρώντας την ηπιότητα του τόνου της, ενώ τα ίδια τα γεγονότα έχουν την ένταση του πάθους και του τέλους. Στα Χρώματα του αποχαιρετισμού υπογράφει μια άρτια μετάφραση, αντάξια του μοναδικού συγγραφικού στιλ του Mπέρνχαρντ Σλινκ.