Douglas Stuart: «Σάγκι Μπέιν»

Αρκετά έως πολλά γράφτηκαν στο εξωτερικό γι’ αυτό το Booker του 2020, εν μέσω παγκόσμιας πανδημίας και φοβερών δυσκολιών. Η πλειονότητα αυτών εστιάζει σε δυο-τρία πράγματα, εξόφθαλμα στο βιβλίο. Στον νεανικό queer χαρακτήρα του ήρωα, όπως τον αποκάλεσαν, στη σκοτσέζικη καταγωγή του συγγραφέα και στο λογοτεχνικό ντεμπούτο του, που του χάρισε το Booker. Κατ’ επέκταση, στην ιστορία του βιβλίου και ό,τι αυτή περιγράφει σε μια, πράγματι, πολύ δύσκολη εποχή για τη Γλασκόβη και γενικότερα για τον λαό του Ηνωμένου Βασιλείου, εκείνη της θατσερικής δεκαετίας του ’80, που, ειρήσθω εν παρόδω, αν δεν εξελίσσονταν έτσι τα πράγματα η Αγγλία θα ήταν εντελώς διαφορετική, χάνοντας το τρένο των εξελίξεων. Ο λόγος για το Σάγκι Μπέιν του Ντάγκλας Στιούαρτ, που μας έφεραν στα ελληνικά οι Εκδόσεις Μεταίχμιο σε μια καλή μετάφραση της Σταυρούλας Αργυροπούλου και επιμέλεια του Δημήτρη Κονάχου.

Σε μια παρηκμασμένη Γλασκόβη, μες στην ανεργία από το κλείσιμο των βιομηχανιών της εξαιτίας της πολιτικής της Θάτσερ, η Άγκνες Μπέιν, μητέρα τριών παιδιών από δυο γάμους, που ζει στο σπίτι των γονιών της με τον δεύτερο σύζυγό της, αφού έχει εγκαταλείψει τον πρώτο με τα δύο πρώτα της παιδιά, τολμά να ονειρεύεται μια καλύτερη ζωή. Δίχως υπόβαθρο, με άγρια ροπή στον αλκοολισμό, που θα την τελειώσει σχετικά πρόωρα και που τον αντιμετωπίζει, όπως γίνεται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, ως καταπραϋντικό για το ανικανοποίητο των προσδοκιών της, θα βρεθεί πράγματι σε ένα άλλο σπίτι, μιας ακόμα πιο υποβαθμισμένης συνοικίας της πόλης, δίπλα σε ένα οψίμως κλειστό ορυχείο και εγκαταλειμμένη απ’ τον δεύτερο άντρα της. Η μεγάλη της κόρη φευγάτη στη Ν. Αφρική με τον άντρα της, ο μεσαίος της γιος στα πρόθυρα του φευγιού κι αυτός, πραγματοποιεί την τελική έξοδό του απ’ το σπίτι, όταν αντιλαμβάνεται πως η μητέρα του έχει μπει στον μονόδρομο του αλκοολισμού δίχως επιστροφή και πως έτσι θα τελειώσει. Απομένει πίσω ο μικρός Σάγκι, που γίνεται στήριγμα στην Άγκνες, όσο του επιτρέπει η ηλικία και η διαφορετικότητά του. Στην προσπάθειά του να αναγνωρίσει και να αποδεχτεί αυτή τη διαφορετικότητα, αποτυγχάνει να αντιληφθεί έγκαιρα το ανεπίστροφο της πορείας της Άγκνες. Είναι όμως μόνο ένα παιδί. Κι αυτό που για μας είναι εύκολα αντιληπτό, για τον ίδιο καταλήγει ενοχικό. Ακόμα κι όταν η Άγκνες έχει φύγει και παρά τη συνειδητοποίηση πως δεν μπορεί να κάνει κάτι άλλο και πως έχει κάνει ό,τι περνούσε απ’ το χέρι του, εκείνος θα συνεχίσει να αναγνωρίζει αυτό το μητρικό πρότυπο, προσπαθώντας να βοηθήσει όπου και όπως μπορεί, έχοντας όμως γνώση πλέον. Ίσως αυτό να είναι και το σπουδαιότερο στοιχείο του βιβλίου. Ο Σάγκι έκανε ό,τι μπορούσε να σώσει τη μητέρα του από την κατρακύλα του αλκοολισμού, έμεινε δίπλα της μέχρι την τελευταία στιγμή, τη στήριξε όσο μπορούσε εκ θέσεως, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα τη δική του δυσκολία απέναντι στην αναγνώριση του εαυτού του, και την έχασε. Το δε κέρδος τεράστιο, το μεν σακατιλίκι μόνιμο.

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις δηλώσεις του συγγραφέα, πως το βιβλίο γραφόταν για δέκα χρόνια, πως έλαβε, πριν εκδοθεί, 32 απορρίψεις από εκδότες, πως αλλού το πήγαινε αρχικά –εξ ου κι ο φόβος του μήπως βγει μια στεγνή queer νεανική λογοτεχνία και μόνο– και αλλού του βγήκε, με την ανάδειξη του χαρακτήρα της Άγκνες, η εμπεριστατωμένη αρχική επιμέλεια του κειμένου απ’ τον εκδοτικό οίκο, καταλαβαίνουμε εύκολα κάποια πράγματα. Αφενός τα όσα ειπώθηκαν σε πρώτο πλάνο από τη μεριά της κριτικής και από την άλλη τον μονόδρομο που μας δείχνει ο ίδιος ο συγγραφέας. Πως το βιβλίο είναι η ιστορία μιας μητέρας υπό απειλή και ενός queer αγοριού σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον. Αρκούν όμως αυτά για να αποσπάσεις ένα Booker; Αν όχι μόνο, δεν παύουν να είναι αρκετά, υπό την προϋπόθεση του πώς θα τα πεις. Και μάλλον ο Στιούαρτ τα λέει καλά!

Ίσως και αυτό να αποτελεί το μεγαλείο του βιβλίου. Πώς αυτή η υποκειμενική τρυφερότητα μέσα από τη διαφορετικότητα αποκτά μια καθολικότητα, για τον κόσμο του βιβλίου και την εποχή που περιγράφει.

Επηρεασμένος από την παιδική ζωή του, που δεν πρέπει να διέφερε και πολύ από του Σάγκι Μπέιν, αυτά που έμαθε ως προς τη διαχείριση δυσκολιών και αντιξοοτήτων τα έκανε πράξη στη δουλειά του –εργάζεται ως σχεδιαστής μόδας στη Νέα Υόρκη, ένας χώρος όπου χρειάζεται εσωτερική και εξωτερική σκληρότητα για να επιβιώσεις, όσο κι αν ακούγεται περίεργο αυτό– και στη συνέχεια τα μετέφερε στο πρώτο του βιβλίο. Πάντα όμως με μια υποκειμενική τρυφερότητα, που πολλές φορές μάς ξενίζει με τη διαφορετικότητά της. Κι εδώ έγκειται και η δυσκολία του βιβλίου στην κατανόηση του κεντρικού ήρωα, του μικρού Σάγκι. Ίσως και αυτό να αποτελεί το μεγαλείο του βιβλίου. Πώς αυτή η υποκειμενική τρυφερότητα μέσα από τη διαφορετικότητα αποκτά μια καθολικότητα, για τον κόσμο του βιβλίου και την εποχή που περιγράφει. Κάπως έτσι ερμηνεύονται και οι διεξοδικές περιγραφές του βιβλίου σε τοπία, οικίες, δρόμους περισσότερο και όχι πάνω σε χαρακτήρες και ανθρώπους.

Παρά την αποστροφή του συγγραφέα περί της ιστορίας μιας μητέρας κ.λπ., το βιβλίο δεν παύει να χρησιμοποιεί ως δεκανίκι τη διαφορετικότητα. Και η χρήση αυτή μετατρέπεται εύκολα σε πρόσληψη από τον αναγνώστη. Όσο κι αν έχει περιοριστεί το εύρος της στη μορφή με την οποία μας έχει έρθει σήμερα. Για το συγκεκριμένο θέμα, εντός του βιβλίου, αντιλαμβανόμαστε περισσότερα από όσα λέγονται. Δεν είναι κακό. Κερδίζει όμως έτσι το στοίχημα της καθολικότητας; Με το Booker φαίνεται πως τα κατάφερε. Από εδώ κι ύστερα, όμως, μόνο η αντοχή του στον χρόνο θα το αποδείξει.

dou stuart Αξίζει να διαβαστεί το βιβλίο αυτό, όχι τόσο για το χρονικό περιβάλλον όπου είναι τοποθετημένο –θεωρώ πως τα ’χουν περιγράψει καλύτερα άλλοι αυτά (βλ. π.χ. Ιρ. Γουέλς)– ούτε αποκλειστικά και μόνο για τη διαφορετικότητα του ήρωα. Περισσότερο αξίζει να διαβαστεί για την προσπάθεια κατάδειξης της ύπαρξης αυτής της διαφορετικότητας και της αντιμετώπισης των πάνω-κάτω ιδίων προβλημάτων μιας κοινωνίας και νοοτροπίας σε αποδρομή και με εστίαση ακριβώς στον τρόπο που επιτυγχάνεται αυτό, με το όποιο αποτέλεσμα.