Adrien Bosc: «Καπιτέν»
Ένα ταξίδι διαρκείας με πλοίο μπορεί να κρύβει εξωτισμό, ανησυχία, ρίσκο, εκκεντρικότητα, κοσμοπολιτισμό, απόδραση, μαγεία. Μπορεί και περιπέτεια ή οπωσδήποτε περιπέτεια. Η θάλασσα, αυτή η απίστευτα μαγική δύναμη που χωρίζει, που προκαλεί, που σαγηνεύει, που τρομάζει. Κάτι σαν τα θέλγητρα της ίδιας της ζωής.
Τους εκλεκτούς επιβαίνοντες στο φορτηγό πλοίο Capitaine Paul Lemerle –όπως το θρυλικό Ματαρόα– από τη Μασσαλία, με προορισμό την Αμερική, στις 24 Μαρτίου 1941, τους είχαμε «γνωρίσει» χωριστά τον καθένα, «σπουδάζοντας» εφηβικά την ανατρεπτική σκέψη των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Και ζήσαμε τότε, μέσ’ από το αναποδογύρισμα της οπτικής τους, τη δική μας ενθουσιώδη επανάσταση της σκέψης, που υπερέβαινε την «ευταξία» του βιωμένου κόσμου μας. Ο Αντρέ Μπρετόν έγινε συμβολική μορφή μιας «τρέλας», που στην ιδιόλεκτο της εφηβείας ήταν συνώνυμη με την ασυμβίβαστη σκέψη, με την άναρχη σκέψη.
Επιβάτης στο Capitaine Paul Lemerle, εκείνο το πρωινό της πρώιμης γαλλικής άνοιξης, ο Μπρετόν – μαζί με τη γυναίκα του, Ζακλίν Λαμπά, και την κόρη τους Αυγή. Φυγαδεύει την «τρέλα» του από τα εδάφη της κατακτημένης ευρωπαϊκής ηπείρου, αποσυνάγωγος αυτός μαζί με πολλούς ακόμα «επικίνδυνους» – εν εκκολάψει «ιερά τέρατα» της διανόησης, της λογοτεχνίας, της τέχνης. Ανεπιθύμητοι όλοι και διωκόμενοι από τους Ναζί και από το καθεστώς του Βισί της Γαλλίας, θα συναντηθούν και θα συνυπάρξουν, για έναν μήνα περίπου, πάνω στο καράβι ως κινηματογραφικοί ήρωες, που η ίδια η ιστορία θέλησε να τους συνδέσει σ’ ένα δικό της ρεαλιστικό σενάριο του πολέμου. Στιγματισμένες ταυτότητες Εβραίων, κομμουνιστών, αντιναζί, Ισπανών δημοκρατικών, που είχαν αποδράσει από τον Φράνκο, και υπηκόων της Κεντρικής Ευρώπης, που είχαν βρει καταφύγιο στη Γαλλία από το 1933: ο Κλοντ Λεβί-Στρος, ο Κουβανός ζωγράφος Βιφρέντο Λαμ, η Γερμανίδα συγγραφέας Άννα Ζέγκερς, ο επαναστάτης συγγραφέας Βικτόρ Σερζ, ο Γερμανός φωτογράφος πολέμου Ζερμέν Κρουλ, που θα απαθανατίσει σκηνές του πολυθρύλητου πλου και την απρόσμενη φιλία που θα ενώσει έκτοτε και για μεγάλο διάστημα τον Αντρέ Μπρετόν και τον Κλοντ Λεβί-Στρος… Μαζί τους στο καράβι και επιχειρηματίες διάφοροι και οικογένειες, που επιζητούσαν εναγώνια την ασφαλή εγκατάστασή τους στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά, στη Βραζιλία, στην Κούβα, στο Μεξικό.
Δεν ήταν εύκολη ούτε η οικονομική, ούτε η γραφειοκρατική, προπάντων, διαδικασία του ταξιδιού, τόσο που ο απολυμένος από τη Σορβόννη καθηγητής της Μεσαιωνικής λογοτεχνίας Gustave Cohen, να γράψει: «Αν ο Χριστόφορος Κολόμβος έπρεπε να συγκεντρώσει τόσα έγγραφα, σίγουρα θα είχε εγκαταλείψει την ανακάλυψη της Αμερικής».
Δύσκολο και το εγχείρημα του Αντριέν Μποσκ. Ίσως πιο δύσκολο κι από το ίδιο το ταξίδι. Ένα μυθιστόρημα που θα πρέπει να κινηθεί μέσα στα όρια του ιστορικού γεγονότος και ταυτόχρονα να δώσει την ομορφιά και τη ζωντάνια της μυθοπλασίας – της συνδετικής ύλης που δεν την προσφέρουν οι πηγές, αλλά η ελεγχόμενη από τα γεγονότα μυθοπλαστική φαντασία του συγγραφέα. Επιπλέον, η ενορχήστρωση της στατικής καθημερινότητας ενός «ανθολογίου» μεγάλων εκπροσώπων της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής της Ευρώπης, η κίνησή τους, οι ασχολίες, οι συζητήσεις, η κοινωνικότητα και οι ιδιορρυθμίες τους, η ίδια η γεωγραφία και ανθρωπολογία της συνύπαρξής τους στο ταξίδι συνιστά μια περαιτέρω «δοκιμασία», αναμέτρηση του συγγραφέα με το θέμα και τους ήρωές του. Πόσο μάλλον όταν πρέπει να «δράσει» λογοτεχνικά μέσα στα περιγράμματα της ιστορίας ή τουλάχιστον της ιστορικής δυνατότητας.
Βέβαια ο Μποσκ δεν αρχίζει τη συγγραφική του περιπέτεια απροετοίμαστος. Το βραβευμένο από τη Γαλλική Ακαδημία μυθιστόρημά του Constellation (2014), η εξιστόρηση μιας τραγικής διατλαντικής πτήσης, του έχει ανοίξει τον δρόμο για το εγχείρημα του Καπιτέν. Όχι μόνο με τη δομή και το περιβάλλον της μυθοπλασίας, αλλά και με την παρουσία του Rene Hauth, ενός Αλσατού αντιστασιακού, ο οποίος εμφανίζεται και στα δύο έργα.
Μασσαλία – ο πλους – η Μαρτινίκα: τρεις χωριστοί «τόποι» των μυθιστορηματικών ηρώων, πεδίο φοβικής αλλά και προκλητικής απόδρασης, που αναδεικνύει τον πλούσιο καμβά μιας μοναδικής κοινωνικότητας. Αρμονική ή διαταραγμένη –όπως συνήθως η ψυχολογία των κοινών καθημερινών συμβιωτικών εμπειριών, και ιδιαίτερα οι νευρωσικές αντιδράσεις σε περιβάλλον υψηλής επικινδυνότητας–, εκδιπλώνει με την τεχνική της ημερολογιακής καταγραφής συμβάντα, μνήμες, προσδοκίες, έρωτες, αγωνίες, αντιθέσεις, αλλά και καθημερινές χαρές, και χιούμορ και πειράγματα και σκέψη – από ανεξάντλητες και διαφοροποιημένες μεταξύ τους πηγές: αυτό που θα συνοψίσει σε αποφθεγματικό περίπου λόγο κάποια στιγμή ο παντογνώστης αφηγητής: «Υπάρχουν χαρές που το όνομά τους είναι αδελφοσύνη, όπως ακριβώς αυτό το γεύμα» (σ. 236).
Ποτέ δεν θα βρεθείτε με τόσους και τόσο συναρπαστικά ετερόδοξους συνταξιδιώτες – αξίζει αυτή η μοναδική εμπειρία της γνωριμίας μαζί τους!
Πρώτη εικόνα: Στο λιμάνι της Μασσαλίας – σωροί συσσωρευμένοι ανθρώπων χωρίς όνομα. Ο συγγραφέας ψυχογραφεί το αποτρόπαιο στίγμα της αποπροσωποποίησης των ανθρώπων μέσα στη φρίκη της μαζικής βίας που ασκείται στους απέλπιδες μετανάστες εν ώρα πολέμου – έτσι όπως η Άννα Ζέγκερς μας το ζωγράφισε λογοτεχνικά στο κλασικό πια Transit.
To πέρασμα προς την ελευθερία – η μακρά διάρκεια πάνω στο καράβι, το δεύτερο τοπίο. Συγκρότηση της καθημερινότητας σε πολυπρόσωπες, συναρπαστικά ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες, όπου διασταυρώνεται η διανόηση με τις πρακτικές ανάγκες, η καχυποψία με το χιούμορ, ο φόβος με τον εμπαιγμό του, το σκάκι με το μπριτζ, η χαλάρωση με την γκρίνια, το παρελθόν της παρισινής κοσμικής –καλλιτεχνικής– αλητείας με το παρόν του εκπεπτωκότος αποσυνάγωγου – σπαρταριστό ανθρώπινο γίγνεσθαι που κανοναρχεί ο αφηγητής-συγγραφέας αντλώντας από ημερολόγια, επιστολές, σημειώματα, κείμενα, αποσπάσματα βιβλίων, περιοδικά, διαφημίσεις, φωτογραφίες. Οι χρόνοι κινούνται άτακτα εμπλέκοντας τις διαστάσεις τους: το παρελθόν εκβάλλει στο παρόν και το παρόν συνδιαλέγεται με το παρελθόν και το μέλλον.
Η Μαρτινίκα – και οι ενδιάμεσοι σταθμοί, η άφιξη στους τροπικούς κύκλους, ο φόβος και η αναστάτωση, η ταπείνωση μπροστά στις εξαντλητικές διαδικασίες και τα αιτούμενα τεκμήρια «αθωότητας και νομιμότητας». Ο εξωτισμός του τοπίου μεταβάλλεται σε μια γραφειοκρατική λεηλασία των ψυχών τους. Αλλά και τόποι και διασταυρώσεις ανθρώπων, τυχαία –και τυχερά– συναπαντήματα εδώ. Η μαγεία των τροπικών, οι μύθοι, οι τελετές, το φολκλόρ, η αρχαιολογία, τα φετίχ, η μαγεία, οι παραδόσεις και τα παραμύθια. Η απροσδόκητη «γνωριμία» του Μπρετόν –ανάμεσα στις κορδέλες, τις λουλουδάτες ποπλίνες και τα πτι καρό υφάσματα στο ψιλικατζίδικο της κυρίας Μενίλ– με το πολιτιστικό περιοδικό «Tropiques» – η συνάντηση δηλαδή με τον καθηγητή της φιλοσοφίας, Ρενέ Μενίλ, τον Εμέ και τη Σουζάν Σεζέρ, μια απίθανη διανοούμενη όσο και ζωντανή συντροφιά «μεταξύ του απτού και της περιπαθούς τρέλας, της ζωής και του ονείρου» (σ.226-232).
Και καθώς η περιπέτεια και η γοητεία αυτού του ανθρώπινου ετεροπολιτισμικού παζλ ανελίσσεται εις πείσμα των κατασκόπων, του φόβου, της ανασφάλειας, της διανοούμενης έντασης, της ποικιλίας περιστατικών και συναισθημάτων, ο συγγραφέας θα μαϊνάρει το σκάφος μέσω της Γουϊάνα, της Βραζιλίας, του Πόρτο Ρίκο και του Έλις Άιλαντ προς τον τελικό του προορισμό. Για να «κλείσει τις υποχρεώσεις» απέναντι στους ήρωές του με ό,τι τους οφείλει για τη λάθρα παρουσία του ανάμεσά τους και τη γενναιόδωρη χειρονομία τους να τον υποστούν και να τον συνδράμουν στο εγχείρημά του. Έτσι, επανασυνδέεται με το προοίμιό του και κλείνει το μυθιστόρημα με τις αποκρυπτογραφικές αποκαλύψεις της εργώδους ανασκαφής στους δαιδαλώδεις δρόμους σκέψης των ηρώων του σε προηγούμενα έργα τους, στην ιστορική καταγραφή «γεγονότων» και στην οφειλή του σε διάφορους μελετητές και σε σχετικά πονήματά τους. Ταυτόχρονα, αυτή η συνήχηση προσώπων-μύθων στη διάρκεια ενός ταξιδιού στιγματισμένων είναι ως η διαλεκτική μιας μυθιστορίας των ιδεών του ανατρεπτικού εικοστού αιώνα.
Ο ιστορικός Εric T. Jennings, σε κριτικό του σημείωμα, θα γράψει ότι το μυθιστόρημα του Μποσκ «θολώνει τις γραμμές μεταξύ ιστορίας και λογοτεχνίας» και φέρει μερικά από τα «χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας αριστερής θεώρησης τέχνης και λογοτεχνίας».
Κάπου στους Θλιβερούς Τροπικούς του ο Κλοντ Λεβί-Στρος γράφει ότι «η θύμηση είναι μεγάλη ηδονή για τον άνθρωπο, αλλά μόνο όταν συνοδεύεται από τη μνήμη εκείνη που δεν αναπαράγει τα γεγονότα με την ακρίβεια που έγιναν…». Αυτή την άλλη ποιότητα μιας μνήμης της ιστορίας μάς προσφέρει ο Αντριέν Μποσκ, και στη γλώσσα μας ο μεταφραστής του έργου Ανδρέας Παππάς, που μας το παραδίνει με μιαν αδιαμεσολάβητη, θαρρείς, μεταφραστική αυθεντικότητα. Έτσι που ο Καπιτέν να μας παρασύρει στη βίωση της πραγματικής ζωής «μυθικών» ανθρώπων, που κατεβαίνουν από το βάθρο της ακαδημαϊκής τους ζωής και πασχίζουν «ανθρωποποιημένοι» να διαχειριστούν με τον τρόπο τους και να βγουν ζωντανοί από μια περιπέτεια καταδίκων.
Παραδοθείτε στην εμπειρία αυτού του ταξιδιού. Ποτέ δεν θα βρεθείτε με τόσους και τόσο συναρπαστικά ετερόδοξους συνταξιδιώτες – αξίζει αυτή η μοναδική εμπειρία της γνωριμίας μαζί τους!
Καπιτέν
Adrien Bosc
μετάφραση: Ανδρέας Παππάς
Στερέωμα
360 σελ.
ISBN 978-960-8061-91-0
Τιμή €22,00
