Fernando Aramburu: «Τα χρόνια της βραδύτητας»

Τον Φερνάντο Αραμπούρου τον γνωρίσαμε στην Ελλάδα το 2010 με το μυθιστόρημά του Ο τρομπετίστας (εκδ. Gema, μτφρ. Κατερίνα Ρούφου), ενώ έγινε ευρέως γνωστός, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, με το βραβευμένο μυθιστόρημά του Πατρίδα (εκδ. Πατάκη 2018, μτφρ. Τιτίνα Σπερελάκη), για το οποίο είχαμε γράψει εδώ. Οι Εκδόσεις Πατάκη και πάλι μας φέρνουν στα ελληνικά, σε μία εξαιρετική μετάφραση της Τιτίνας Σπερελάκη και διόρθωση της Ελένης Μαρτζούκου, το επίσης βραβευμένο μυθιστόρημα Τα χρόνια της βραδύτητας, που είχε προηγηθεί και εκδόθηκε πρώτη φορά το 2012 στην Ισπανία. Τόσο δε Ο τρομπετίστας, που έχει γυριστεί ταινία με τίτλο Under the stars, όσο και η Πατρίδα, που γυρίστηκε πρόσφατα σε τηλεοπτική σειρά για την ΗΒΟ, έχουν αφήσει τις καλύτερες εντυπώσεις. Μάλιστα ο ίδιος ο συγγραφέας σε συνεντεύξεις του διατείνεται πως δεν μπορεί πλέον να ξεχωρίσει τους χαρακτήρες της σειράς Πατρίδα από εκείνους του βιβλίου.

Όταν σταματώ για να φέρω στο μυαλό μου τις αναμνήσεις μου από εκείνα τα χρόνια, μου ξανάρχεται μια παλιά αίσθηση βραδύτητας. Έχω την εντύπωση ότι σήμερα ένα λεπτό διαρκεί τριάντα με σαράντα δευτερόλεπτα· αντίθετα, τα λεπτά της δικτατορίας διαρκούσαν ενάμισι με δύο λεπτά. […] Σε άλλες χώρες φαίνεται σαν να ζούσαν πιο γρήγορα, οι μόδες διαδέχονταν η μια την άλλη με αρκετή ταχύτητα, συνέβαιναν περισσότερα πράγματα – ή απλώς συνέβαιναν πράγματα.

Τάδε έφη ο συγγραφέας Αραμπούρου στη Σημείωση 29 (σελ. 186). Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί μια εξήγηση για τον τίτλο του βιβλίου αφενός και αφετέρου είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της δομής του, που το κάνει και να ξεχωρίζει, αφού περιλαμβάνεται στις Σημειώσεις 28-31, που ακολουθούν το κεφάλαιο με τίτλο «Αφοσίωση και σύνορα». Το βιβλίο αποτελείται από δώδεκα κεφάλαια, επιγραμμένα με σύντομους τίτλους, στα οποία αφηγείται ο μεσήλικας, πλέον, Τσίκι, κατόπιν προσκλήσεως του συγγραφέα, μέρος των παιδικών του χρόνων, εννιά εκ των οποίων από αυτά πέρασε με συγγενείς του στο Σαν Σεμπαστιάν. Τα κεφάλαια αυτά πλαισιώνονται από τριάντα εννιά συνολικά σημειώσεις του συγγραφέα Αραμπούρου, ο οποίος άλλοτε σχολιάζει, άλλοτε αποκρύπτει, άλλοτε επεξηγεί, άλλοτε αναλύει, με γνώμονα όμως πάντα το μότο «Πρώτα η λογοτεχνία». Ολοκληρώνεται με ένα Γλωσσάριο βάσκικων λέξεων και εκφράσεων που χρησιμοποιούνται στο μυθιστόρημα. Τι πετυχαίνει με αυτό ο συγγραφέας; Την καλύτερη και ακριβέστερη αποτύπωση, τηρουμένων των αναλογιών, της συλλογικής μνήμης των κατοίκων του Σαν Σεμπαστιάν, όντας κι ο ίδιος μεγαλωμένος στην περιοχή που του αφηγείται ο Τσίκι. Σε συνέχεια της αφήγησης των γεγονότων του μικρού Τσίκι προστίθενται οι Σημειώσεις του συγγραφέα, αποδίδοντας την έννοια του συλλογικού, έτσι ώστε οι ατομικές αναμνήσεις, με αυτόν τον τρόπο, να συνθέσουν τη συλλογική μνήμη!

Αν θεωρήσουμε ότι η γνώμη μας για το όψιμο παρελθόν ενσωματώνεται στις εικόνες της κάνοντας τη σκέψη να μη διαφέρει πολύ από το όνειρο, καίτοι αυτό δεν είναι εμφανές με την πρώτη ματιά, τότε καταλαβαίνουμε εύκολα γιατί αυτό το αίσθημα που μας δημιουργείται από το ονειρικό τοπίο της αφηγημένης ανάμνησης μας αρέσει τόσο πολύ – ιδίως σε αυτή την περίπτωση. Ακριβώς επειδή υπάρχει αυτή η επίφαση της συλλογικής μνήμης.

Η ιστορία εξελίσσεται στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές του ’70 στο Σαν Σεμπαστιάν, όπου ο μικρός Τσίκι καταφθάνει μόνος του με μια βαλίτσα, προκειμένου να ζήσει με την οικογένεια της αδερφής της μητέρας του Μαριπούι, εξαιτίας της οικονομικής ανέχειας της δικής του οικογένειας στη Ναβάρα. Η οικογένεια που τον φιλοξενεί αποτελείται από τον θείο Βιθέντε, έναν σύζυγο εντελώς αδυνάμου χαρακτήρα, εργάτη σε τοπικό εργοστάσιο σαπωνοποιίας, ο οποίος έχει αφήσει τη διοίκηση του σπιτιού και της οικογένειας στα χέρια της Μαριπούι, δυναμικής γυναίκας με έντονη προσωπικότητα, κολλημένης σε κοινωνικές και θρησκευτικές συμβάσεις της εποχής – μια τυπική οικογένεια, δηλαδή, επαρχίας παλαιότερων αιώνων και μεσογειακών προδιαγραφών, την οποία συμπληρώνουν ο μεγάλος ξάδερφος Χουλέν και η αδερφή του, Μάρι Νιέβες. Ο Χουλέν στην πορεία παρασύρεται από τον ιερέα της ενορίας και φεύγει κυνηγημένος για να προσχωρήσει στην ΕΤΑ (Euskadi Ta Askatuna), την παράνομη ένοπλη εθνικιστική και αυτονομιστική οργάνωση των Βάσκων, ενώ η Μάρι Νιέβες μπλέκεται σε διάφορες ερωτικές περιπέτειες με τα αγόρια της περιοχής με άσχημη κατάληξη. Τα πράγματα καταφέρνει να τα βάλει σε σειρά η θεία Μαριπούι, ενώ ο μικρός Τσίκι καταφέρνει να γίνει ένας καλύτερος άνθρωπος, ελέω Χουλέν, με απρόσμενη ενδιάμεση εξέλιξη.

Έχω την εντύπωση ότι σήμερα ένα λεπτό διαρκεί τριάντα με σαράντα δευτερόλεπτα· αντίθετα, τα λεπτά της δικτατορίας διαρκούσαν ενάμισι με δύο λεπτά.

Με μια πρώτη ανάγνωση θα λέγαμε ότι το μυθιστόρημα Τα χρόνια της βραδύτητας, εφόσον προηγείται και χρονικά της Πατρίδας, λειτουργεί και σαν προάγγελος αυτής, καθώς πραγματεύεται περίπου τα ίδια θέματα, πλην όμως πολύ πιο συνοπτικά και κάποιες φορές με αντιστρόφως ανάλογη έκβαση, βλέπε π.χ. την περίπτωση του Χουλέν, που φέρει περίπου τα ίδια χαρακτηριστικά με τον άλλο νεαρό της Πατρίδας που κατηγορείται για τη δολοφονία του Τσάτο. Ακριβώς δε γι’ αυτόν τον λόγο Τα χρόνια της βραδύτητας δεν φθάνουν στη Συγχώρεση, έτσι όπως διακριτά συμβαίνει στην Πατρίδα. Πλην όμως, δεν ήταν αυτός ο στόχος του συγγραφέα. Το βιβλίο αυτό λειτουργεί είτε συμπληρωματικά, σε κάποια θέματα, είτε αντιστικτικά σε σχέση με την Πατρίδα. Και αν η Πατρίδα κινείται σε δύο άξονες, εκείνον της ΕΤΑ και τον άλλον των δύο οικογενειών, άξονες που λειτουργούν συμπληρωματικά και ισόποσα, Τα χρόνια της βραδύτητας, που περιλαμβάνουν και αυτά τα δύο θέματα, δίχως να είναι τα κύρια, αναδεικνύουν περισσότερο το στοιχείο εκείνο του απλού ανθρώπου της βασκικής επαρχίας, μέσα από τη συλλογική μνήμη, έτσι όπως αυτή εγγράφεται στην πρόσφατη ιστορία της Χώρας των Βάσκων, σε συνδυασμό με τον φανατισμό, τη δικτατορία του Φράνκο, τις ιδεολογίες και το τραύμα που αφήνουν όλα αυτά, μα κυρίως μέσα από την κουλτούρα και τις νοοτροπίες των απλών Βάσκων.

fe aramburu Έπαιξε ρόλο, άραγε, στην πραγμάτευση όλου αυτού του υλικού του συγγραφέα, η χρόνια απομάκρυνση από την πατρίδα του, εξαιτίας της μόνιμης διαμονής του στη Γερμανία με την οικογένειά του; Όπως και να έχει, δεν είναι διόλου τυχαίο ότι ο 62χρονος Αραμπούρου θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς εν ζωή Ισπανούς συγγραφείς, μαζί με τους Arturo Pérez-Reverte, Andrés Pascual και Eduardo Mendoza – δικαίως…