Φιοντόρ Ντοστογέφσκι: «Η ρωσική ψυχή»
«Πικρόχολος εθνικισμός, θρησκευτικός εξτρεμισμός, εθνοτική μισαλλοδοξία, αστική ανέχεια, παιδική κακοποίηση, αυτοκτονία, δογματική κριτική, προσωπική εξομολόγηση, ουτοπική ονειροπόληση, επιλεκτική αποστασιοποίηση, ηθικολογική ζέση, βαθιά διορατικότητα, μακάβριο χιούμορ και μυθοπλασία στον υπερθετικό βαθμό […]». Ακριβώς έτσι ξεκινάει την εισαγωγή της η Rosamund Bartlett, επιφανής πανεπιστημιακός στη ρωσική λογοτεχνία, στο τρίτο αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Αγγλίας, αλλά και συγγραφέας και μεταφράστρια η ίδια, στον εξαιρετικό και άκρως κατατοπιστικό πρόλογό της για το βιβλίο Ρωσική ψυχή – Επιλογή από «Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα» του Φ. Ντοστογέφσκι, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη σε μια πολύ καλή μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου. Αυτό το μικρό διαμαντάκι από τη σειρά «Πολύτιμοι Λίθοι» των Εκδόσεων Πατάκη πετυχαίνει να βάλει τόσο τον αδαή όσο και τον έμπειρο αναγνώστη του ντοστογεφσκικού λογοτεχνικού σύμπαντος στο εργαστήρι του μυαλού του συγγραφέα, που αφορά την αναζήτησή του γύρω από τον ορισμό της άπιαστης «ρωσικής ψυχής». Μέσα από μια επιλογή 12 λογοτεχνικών και δοκιμιακών κειμένων από το τρίτομο, στην ελληνική, έργο του Ημερολογίου ενός συγγραφέα επιχειρείται η επιδαψίλευση αυτού του άπιαστου της ρωσικής ψυχής, έτσι τουλάχιστον όπως την ένιωθε ο Ντοστογέφσκι και που τελικά δεν ήταν και τόσο… άπιαστη! – εκ του αποτελέσματος κρίνοντας πάντα, αφού γνωρίζουμε πού κατέληξαν αυτές οι ιδέες του Ντοστογέφσκι. Αν ενδιαφέρει ο ιδεολόγος Ντοστογέφσκι, η Ρωσική ψυχή και κατ’ επέκταση το Ημερολόγιο αρκεί για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις μας, καίτοι ο συγγραφέας έγραφε πάντα με γνήσιο ένστικτο μυθιστοριογράφου.
Το Ημερολόγιο υπήρξε για δεκαετίες το αποπαίδι του συγγραφέα για τους ερευνητές και μελετητές του. Καίτοι ο ίδιος το θεωρούσε ισάξιο των λογοτεχνικών του βιβλίων και δεν δεχόταν κουβέντα περί διαχωρισμού του από αυτά – αποτελούσε δε το αγαπημένο του έργο! Προφανές από τους στοχευμένους χαρακτηρισμούς της Bartlett το γιατί αυτή η στάση των μελετητών. Δικαιολογημένη και η στάση του συγγραφέα, αφού το Ημερολόγιο πουλούσε πολύ περισσότερο από τα μυθιστορήματά του όσο ζούσε – είναι γνωστή η οικονομική ένδεια του συγγραφέα που ζει από τα γραπτά του. Και όχι μόνον… Το Ημερολόγιο ξεκίνησε να γράφεται το 1873, όταν ο συγγραφέας ήταν 52 ετών και είχε μόλις βρει εργασία ως αρχισυντάκτης στο συντηρητικό περιοδικό Πολίτης. Είχαν προηγηθεί οι αποτυχημένες απόπειρες του ίδιου και του αδερφού για την ίδρυση λογοτεχνικού περιοδικού, που τους έριξε στα οικονομικά τάρταρα. Έτσι, ο Πολίτης αποτελούσε μια λύση ανάγκης. Και παρότι αυτή τη θέση την εγκατέλειψε έναν χρόνο μετά, ο Ντοστογέφσκι συνέχισε τη συγγραφή του ημερολογίου κατά μόνας το ’76 και το ’77, οπότε και σταματά. Το ’80 και το ’81 θα κυκλοφορήσουν τα δύο τελευταία τεύχη, όπου περιλαμβάνεται και ο περίφημος «Λόγος για τον Πούσκιν», απόσπασμα του οποίου περιλαμβάνεται στη Ρωσική ψυχή.
Είναι απορίας άξιον πώς αυτό το τόσο σημαντικό έργο για την ακριβέστερη κατανόηση του Ντοστογέφσκι και της λογοτεχνίας του έμεινε στα αζήτητα για δεκαετίες, παρά την εμπορική επιτυχία που γνώρισε όσο ζούσε ο συγγραφέας του. Μετά τον θάνατο του Ντοστογέφσκι επανεκδόθηκε μόλις μία φορά το 1929, πριν από την πολιτιστική επανάσταση του Στάλιν, και έπρεπε να φτάσουμε στο κοντινό 2011 για μια πλήρη σχολιασμένη έκδοση στη Ρωσία. Ακόμα και για τον ξεσκολισμένο αναγνώστη του Ντοστογέφσκι θα φανεί λίγο τρομακτικό το παράξενα υβριδικό περιεχόμενο του Ημερολογίου. Πόσο δε μάλλον όταν ο αναγνώστης ακόμα και μέσα από τις σελίδες αυτού του τομιδίου θα συμφωνήσει με τους χαρακτηρισμούς της Bartlett – με τους αρνητικούς, τουλάχιστον. Θα φτάσει, ίσως, να αναρωτηθεί για το τι σόι άνθρωπος ήταν αυτός ο συγγραφέας που θαύμασε στους Δαιμονισμένους, στο Έγκλημα και τιμωρία, στον Ηλίθιο και στους Καραμάζοφ. Διόλου τυχαίο που αναφέρουμε αυτά τα μυθιστορήματα – αίφνης, το «Όνειρο ενός γελοίου» από τη συλλογή αυτή προοικονομεί σε θεματολογία τους Καραμάζοφ. Λειτουργούν παράλληλα με το Ημερολόγιο, μέσα στο πλαίσιο αυτής της πνευματικής σταυροφορίας που κήρυξε ο Ντοστογέφσκι για να δείξει μια άλλη πορεία προόδου για τη Ρωσία, που είχε τις ρίζες της στις χριστιανικές αξίες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πώς έφτασε όμως ο Ντοστογέφσκι να ομνύει σε έναν πανσλαβισμό με προεξάρχουσα τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και τη Ρωσία γενικότερα διαμέσου αναφορών ακόμα και στην πιο πρωτόγονη μορφή, εκείνη των Παλαιοπίστων (Raskolniki: σχισματικοί, πρβλ. και το όνομα του κεντρικού ήρωα στο Έγκλημα και τιμωρία);
Κάνουμε λόγο για ολική μεταστροφή του ανθρώπου – ψυχική, πολιτική και κυρίως θρησκευτική. Αυτή τη μεταστροφή παρατηρούμε στον ιδεολόγο της Ρωσικής ψυχής.
Κρούοντας ανοικτές θύρες, είμαστε αναγκασμένοι να επισημάνουμε πως δίχως την κατανόηση της δημιουργίας της Πετρούπολης από τον ιδρυτή της –στο πλαίσιο ενός βίαιου εξευρωπαϊσμού της Ρωσίας εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Μεγάλου Πέτρου–, τη γνώση του Γκόγκολ και της παρακαταθήκης του, τον ρωσικό Εδαφισμό, που λέει πως δεν μπορεί να νοηθεί λαός χωρίς θρησκεία αλλά ούτε και θρησκεία χωρίς τη μυστικιστική λατρεία της γης, τον κύκλο Πετρασέφσκι με την αθεΐα, τον ριζοσπαστισμό, την ιδέα της επανάστασης και τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τη γνωριμία του συγγραφέα με τον Σπέσνιεφ και, τέλος, το κάτεργο, Ντοστογέφσκι κατανοητός δεν γίνεται εύκολα. Μόνο αν γίνουν αντιληπτά αυτά δικαιολογούνται και οι ορθοί χαρακτηρισμοί της Bartlett. Για την ακρίβεια, ο συγγραφέας παρέπαιε συγγραφικά μέχρι να συλληφθεί, να φυλακιστεί –παραλίγο να τουφεκιστεί– και να αφεθεί ελεύθερος ύστερα από δέκα χρόνια, σε μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα για τον ίδιο. Το κάτεργο, η φυλακή και η εξορία δημιούργησαν τον Ντοστογέφσκι που βλέπουμε στη Ρωσική ψυχή και στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέα. Τον Ντοστογέφσκι που απαντάμε στον Ρασκόλνικοφ, τον Μίσκιν, τον Καραμάζοφ και τον Σταυρόγκιν. Αυτά διαμόρφωσαν τις ιδέες του τελικά, ξεριζώνοντάς τον βίαια από την εξαντλημένη γι’ αυτόν ζωή της πρωτεύουσας –αφού είχε θητεύσει επαξίως τόσο στους κύκλους των διανοούμενων όσο και στους κύκλους των ριζοσπαστών– και τον έστειλε να λάβει τη μετάληψη της «ρωσικής Ρωσίας» που μάταια οραματιζόταν ο Γκόγκολ λίγο προτού πεθάνει. Το κάτεργο […] πήρε έναν άνθρωπο που πελαγοδρομούσε μέσα στη σύγχυση της Πετρούπολης και αφού τον έφερε αντιμέτωπο με τον homo Russus, παρέδωσε ξανά στην κοινωνία έναν δημιουργό. Κάνουμε λόγο για ολική μεταστροφή του ανθρώπου – ψυχική, πολιτική και κυρίως θρησκευτική. Αυτή τη μεταστροφή παρατηρούμε στον ιδεολόγο της Ρωσικής ψυχής.
Με την ανακάλυψη της ρωσικής Ρωσίας και της Ορθοδοξίας, ο Ντοστογέφσκι ανοίχτηκε σε νέους ορίζοντες […]. Πλην όμως, η μεταστροφή αυτή προς την Ορθοδοξία ως αυθυπέρβαση, δίχως τον λόγο, το μέγα κενό στο έργο του Ντοστογέφσκι, δηλαδή δίχως την οικείωση του ελληνικού πνεύματος που την εμποτίζει, αντιθέτως με έναν λόγο που εισήχθη βίαια από δυτικόφιλους κ.λπ., είχε ως αποτέλεσμα να τον οδηγήσει εκ νέου σε αδιέξοδο, παρά την τεράστια προσπάθεια άρσης του με την ανάδειξη της πνευματικής ελευθερίας των στάρετς έναντι ενός αποπετρωμένου χριστιανισμού (ας μη λησμονούμε εδώ πως ένας στάρετς ήταν και ο ηθικά υπεύθυνος για την καταστροφή του δευτέρου μέρους του έπους του Γκόγκολ Πεθαμένες ψυχές από τον ίδιο τον συγγραφέα). Κατάληξη, η έκπτωση σε έναν εκ νέου μηδενισμό, που διέγραψε διαφορετική τροχιά απ’ εκείνη του δυτικού κόσμου. Εξ ου και η ρήση πως ο ουτοπικός σοσιαλισμός δεν διαφέρει σε κάτι από την Ορθοδοξία, ως προς το αποτέλεσμα. Η συνθήκη δημιουργίας απέχει παρασάγγας. Για να μη φτάσουμε στα αναρχικά κινήματα της εποχής στη Ρωσία…
Η φράση του Μίρσκι είναι εξίσου καταδεικτική για τον συγγραφέα: Μόνο βαθιά αρρωστημένοι στο πνεύμα άνθρωποι θα ήταν σε θέση να νιώσουν τον πραγματικό Ντοστογέφσκι.
Τελειώνοντας, προτείνω μια δοκιμή. Διαβάστε δίπλα δίπλα Το κοριτσάκι με τα σπίρτα του Άντερσεν ή ακόμα και τη Χριστουγεννιάτικη ιστορία του Ντίκενς μαζί με «Το αγόρι στη γιορτή του Χριστού την Παραμονή των Χριστουγέννων», ένα διήγημα από αυτή τη συλλογή για τη ρωσική ψυχή. Πολύ εύκολα και γρήγορα θα καταλάβετε σε ποιο κείμενο βρίσκεστε πιο κοντά, ως προς την ψυχή και την καρδιά.
Η ρωσική ψυχή
Επιλογή από Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα
Φιοντόρ Ντοστογέφσκι
Εισαγωγή: Rosamund Bartlett
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 288
ISBN: 978-960-16-8299-0
Τιμή: 12,20€
