Αντρέι Πλατόνοφ: «Ευτυχισμένη Μόσχα»
Όταν ο ίδιος ο Στάλιν σε έχει αποκαλέσει «κάθαρμα» στην τότε Ε.Σ.Σ.Δ., οι πιθανότητες επιβίωσής σου έπεφταν στο ναδίρ, με συνοπτικές διαδικασίες. Ο Πλατόνοφ όμως τη γλίτωσε από τη συνοπτικότητα των διαδικασιών, μάλλον επειδή ο Πατερούλης αφενός τον είχε εκτιμήσει κατά το παρελθόν, αλλά και γιατί φρόντισε, ακόμα και σε αυτόν τον χαρακτηρισμό, να προτάξει τον προσδιορισμό «ταλαντούχο». Έτσι, το «ταλαντούχο κάθαρμα» δεν πήρε την άγουσα ούτε προς γκουλάγκ μήτε προς Κολιμά. Πλην όμως το καθεστώς κατάφερε να πετύχει τον στόχο του με έμμεσο τρόπο. Αποτέλεσμα, ο Αντρέι Πλατόνοφ, λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Αντρέι Πλατόνοβιτς Κλιμέντοφ, που γεννήθηκε μάλλον το 1899 στο Voronezh (η νεότερη φιλολογική έρευνα τοποθετεί σε άλλη, κοντινή χρονολογία τη γέννησή του), να πεθάνει στη Μόσχα το 1951 από φυματίωση, που την κόλλησε περιθάλποντας τον γιο του, Πλάτωνα. Ο Πλάτων είχε ασθενήσει κατά τη διάρκεια της εξορίας του (1938-1940) σε στρατόπεδο διόρθωσης εις τον ορθό ιδεολογικό προσανατολισμό την περίοδο της Μεγάλης Τρομοκρατίας, που είχε συλληφθεί ως «τρομοκράτης» και «κατάσκοπος», και πέθανε μετά την εξορία του (1943), ύστερα από τις υπεράνθρωπες προσπάθειες του Πλατόνοφ και των φίλων του να αφεθεί ελεύθερος. Πάντως ο Στάλιν διατηρούσε μια αμφιλεγόμενη στάση και ανάμεικτα συναισθήματα απέναντι στον συγγραφέα. Το ’31 τον χαρακτηρίζει «ταλαντούχο» και «προφήτη» και στην πρώτη του συγκέντρωση, στη βίλα του Γκόρκι στη Μόσχα, των «μηχανικών της ανθρώπινης ψυχής» που αφορούσε τους Σοβιετικούς συγγραφείς, τον αναζήτησε ονομαστικά ρωτώντας: «Είναι ο Πλατόνοφ εδώ;», ενώ την ίδια χρονιά σημειώνει στο περιθώριο της δημοσιευμένης νουβέλας του Πλατόνοφ Για μελλοντική χρήση χαρακτηρίζοντάς τον «ανόητο», «ηλίθιο» και «πράκτορα των εχθρών». Κι όμως, όσο έβαλε κατά των εχθρών του Στάλιν ο Πλατόνοφ, άλλο τόσο δεν ακούμπησε ποτέ του τον μεγάλο ηγέτη. Αντίθετα, εκείνη την περίοδο τον «βομβάρδιζε» με απανωτές προσωπικές επιστολές, μάλλον επ’ ωφελεία αυτού του ηγέτη. Απ’ το ’33 και μετά ο Πλατόνοφ πέφτει σε δυσμένεια – παρ’ όλ’ αυτά δεν σταματά να δημοσιεύει. Τα καλύτερα κείμενά του κόβονται από τη λογοκρισία –η Εκσκαφή γράφτηκε το ’30– και έπρεπε να περιμένουμε το 1980 να τον ανακαλύψουν ξανά οι Ρώσοι και μόλις το 1987 να δούμε δημοσιευμένη τη νουβέλα Εκσκαφή στα ρώσικα και πολύ αργότερα στα αγγλικά, ενώ για την Ευτυχισμένη Μόσχα έπρεπε να περιμένουμε το 1991.
Ο Αντρέι Πλατόνοφ αποτελεί ειδική περίπτωση, τόσο για τη ρωσική λογοτεχνία –με όλο αυτό το κολοσσιαίο παρελθόν της– όσο και για την παγκόσμια. Όχι μόνο εξαιτίας της στάσης του απέναντι στο κομμουνιστικό καθεστώς, μα κυρίως γιατί στα πιο σημαντικά του έργα φαίνεται πως κατάφερε να πάει τα πράγματα πολύ μακρύτερα σε λογοτεχνικό επίπεδο. Δύο από αυτά τα έργα του, το Ευτυχισμένη Μόσχα –ένα ημιτελές μυθιστόρημα– και το πολύπαθο Εκσκαφή –γραμμένο το 1930– μας παρέδωσαν οι Εκδόσεις Καστανιώτη, σε μια εκπληκτική μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου, που αφήνει να φανεί αυτό το μεγαλείο της λογοτεχνικής γλώσσας και τεχνικής του Πλατόνοφ. Ο τόμος συνοδεύεται από ένα επίμετρο, μια ομιλία του μεγάλου φυγά-διωγμένου Ρώσου ποιητή και δοκιμιογράφου Γ. Μπρόντσκι, που αφορά και τον Πλατόνοφ, σε μετάφραση της Σταυρούλας Αργυροπούλου.
Ο Πλατόνοφ αποτελεί την ενσάρκωση της γλώσσας της ρωσικής ψυχής στην εποχή του.
Σύγχρονοι μελετητές και κριτικοί, ιδίως μετά την εκ νέου ανακάλυψή του, τον χαρακτήρισαν «δύσκολο», «δυστοπικό», «ουτοπικό», χαρακτηρισμοί διόλου λανθασμένοι πλην όμως, εφόσον απομονώνονται, καταλήγουν αναληθείς, είτε έμειναν αποκλειστικά στην απόδοση ενός «αντι-ρεαλισμού» που δημιουργεί η μορφή και το περιεχόμενο την γραφίδας του Πλατόνοφ, γεγονός εξίσου λάθος αν αποκοπεί από τη συγχρονικότητα της παραγωγής του κειμένου σε συνδυασμό με τις προθέσεις του συγγραφέα. Ο Πλατόνοφ ήταν μέχρι τέλους ένας γνήσιος κομμουνιστής, ένα παιδί της Επανάστασης που μεγάλωσε, ανδρώθηκε, δημιουργήθηκε μαζί με αυτήν, πίστεψε σε αυτήν για τη δημιουργία του νέου ανθρώπου. Απλά, αντιλήφθηκε πολύ γρήγορα πού οδηγούσε την κατάσταση ο σταλινισμός. Πολύ πριν από την περίοδο της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Αυτό δεν τον έκανε να αλλαξοπιστήσει. Όποτε τον χρειάστηκε το Κόμμα, παρείχε τη βοήθειά του τρέχοντας. Όποτε τον χρειάστηκε η κομμουνιστική πατρίδα έτρεξε, καίτοι είχε μαζεμένα πολλά ράμματα για τη γούνα των συντρόφων του, και εννοώ τις υπηρεσίες του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έντονη αυτή πίστη του στις αρχές του σοσιαλισμού έχει να κάνει με δυο πράγματα. Με την πίστη, αφενός, που προέρχεται απευθείας από το μεδούλι του Ρώσου και από παλαιότερες εποχές και δημιουργεί αυτόν τον χιλιασμό που αναφέρει τόσο επιτυχημένα ο Μπρόντσκι, και αφετέρου πάνω σε αυτή την πίστη, πλέον, για τη δημιουργία κάτι καινούργιου, πώς κτίζεται μέσα στον και από τον Άνθρωπο ο σοσιαλισμός. Αντιθετικά πράγματα που δικαιολογούν τη βουτιά που επιχείρησε ο Πλατόνοφ βαθιά μέσα του, για να βρει άκρη και να ασκήσει μια υγιή κριτική στη λοξοδρόμηση της Επανάστασης. Και τη βρήκε στη γλώσσα – αυτό το εργαλείο που μαζί με την πίστη συνδέει άρρηκτα τη ρωσική ψυχή. Ο Πλατόνοφ αποτελεί την ενσάρκωση της γλώσσας της ρωσικής ψυχής στην εποχή του.
[…] κάθε φράση οδηγεί την ρωσική γλώσσα σε ένα σημειολογικό αδιέξοδο ή, ακριβέστερα, αποκαλύπτει μια ροπή προς τα αδιέξοδα, μια νοοτροπία αδιεξόδου μέσα στην ίδια την γλώσσα, λέει ο Μπρόντσκι στο επίμετρο του βιβλίου. Ακριβώς αυτή ήταν η κριτική του απέναντι στο καθεστώς. Και συνεχίζει εξηγώντας: Αρχίζει μια φράση με τρόπο οικείο ώστε εσείς προδικάζετε σχεδόν την πορεία της υπόλοιπης φράσης. Εντούτοις, κάθε λέξη που χρησιμοποιεί εξειδικεύεται είτε από επίθετο ή επιτονισμό, ή από την εσφαλμένη θέση μεταξύ των συμφραζομένων… Επιτυγχάνει έτσι αφενός την έκπληξη μα κυρίως το αποτέλεσμά της, την έκθεση του αναγνώστη απέναντι στο κείμενο αλλά πρωτίστως απέναντι στον νου του, στη διάνοιά του. Έτσι ο αναγνώστης εκτίθεται από μόνος του απέναντι στον εαυτό του. Διαβάζοντας Πλατόνοφ έχει κανείς την αίσθηση ενός αμείλικτου, ανελέητου παραλογισμού δομημένου μέσα στην γλώσσα, και νιώθει ότι, με κάθε νέα λέξη που θα αρθρώσει κάποιος, ο παραλογισμός αυτός γίνεται βαθύτερος. Με βεβαιότητα το σχήμα αυτό, πολιτικά, σας θυμίζει κάτι… Αναφερόμαστε πάντως εδώ στη φορμαλιστική τεχνική της ανοικείωσης, που, φευ, ανάλογα με τη γλώσσα προέλευσης του κειμένου μπορεί να παίξει επικίνδυνα παιχνίδια στον αναγνώστη, πολλώ δε μάλλον στον μεταφραστή. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Μπρόντσκι υποστήριζε πως η Εκσκαφή αλλά και η Ευτυχισμένη Μόσχα, θα προσθέταμε, είναι αμετάφραστα κείμενα. Και τα δύο ακολουθούν και υπακούν στον ίδιο κανόνα. Γι’ αυτό και φθάνει να συγκρίνει τον Πλατόνοφ με δυσθεώρητα ύψη όπως εκείνα του Τζόις, του Μούζιλ, του Μπέκετ, του Προυστ και του Κάφκα. Άνετα θα τον κατατάσσαμε μαζί με τον Β. Σαλάμοφ στους κορυφαίους της ρωσικής λογοτεχνίας του 20ού αι. και άξιους συνεχιστές των έργων του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι.
Η ιστορία στην ημιτελή Ευτυχισμένη Μόσχα –αν και την Εκσκαφή ο συγγραφέας το ίδιο τη θεωρούσε, ημιτελή, γεγονός που τον κράτησε μάλλον στη ζωή–, που το θεωρούσε ένα μυθιστόρημα εν εξελίξει, εκκινεί από την αλληγορία. Η Μόσχα Ιβάνοβνα Τσεστνόβα, που είναι και η νέα επαναστατική πρωτεύουσα Μόσχα, είναι ένα ορφανό που μεγαλώνει τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης σε κρατικό ορφανοτροφείο και παίρνει όλη εκείνη την παιδεία και εκπαίδευση που θα την κάνει έναν ωφέλιμο άνθρωπο για τη νέα σοσιαλιστική κοινωνία. Είναι χαρούμενη και προσωρινά επιτυχημένη, αφού τελειώνει τη σχολή πιλότων. Σε μια νυκτερινή όμως άσκηση και ύστερα από μια αποτυχημένη πτώση 
με αλεξίπτωτο, από δικό της λάθος, η ζωή της αλλάζει… όχι όμως η ευτυχία της! Στην Εκσκαφή, μια ομάδα εργατών, υπακούοντας στις αρχές της κολεκτιβοποίησης, σε ένα απομακρυσμένο χωριό, σκάβει για να βάλει τα θεμέλια του απόλυτου σοσιαλιστικού οίκου που θα στεγάσει τις νυν και επόμενες γενιές των συντρόφων εργατών. Και φυσικά, όσο προχωρά η εκσκαφή άλλο τόσο χάνεται και το νόημα μαζί με την ουσία. Η ουτοπία της δημιουργίας ενός Πύργου της Βαβέλ, που καταλήγει σε δυστοπία!
Ο Πλατόνοφ θα σας εκπλήξει κουράζοντάς σας ευχάριστα… και αυτό οφείλεται εν πολλοίς και στην εξαιρετική μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου – το επισημαίνουμε άλλη μια φορά.
Ευτυχισμένη Μόσχα
Δύο νουβέλες
Αντρέι Πλατόνοφ
Μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 368
ISBN: 978-960-03-6420-0
Τιμή: 16,00€
