Αλήθεια, τι πιθανότητες μπορεί να έχεις σε τούτη ζωή άμα είσαι ο πρώτος γιος και το δεύτερο παιδί ενός από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του 20ού αιώνα και του κορυφαίου των γερμανικών γραμμάτων; Ιδίως όταν αποφασίζεις ν’ ακολουθήσεις τα χνάρια του μεγάλου πατρός στο συγγραφιλίκι! Εύκολα θα χαρακτηριζόσουν αυτοκαταστροφικός –τουλάχιστον– είτε ηλίθιος. Κι ο Klaus Mann μόνο ηλίθιος δεν ήταν. Είχε όμως την ατυχία-τύχη να είναι γιος του Thomas Mann – με ό,τι συνεπάγεται αυτό σε οικογενειακό και συγγραφικό επίπεδο. Αίφνης γεννιέται και το ερώτημα: Τι επιπέδου συγγραφέας θα ήταν ο Klaus Mann, αν δεν ήταν γιος του Thomas; Ρητορικό ερώτημα από τη μια και «άγιο δισκοπότηρο» για κείνον που θα μπορούσε να το απαντήσει με βεβαιότητα. Απ’ την άλλη όμως, αν καταφέρναμε, με μεγάλη δυσκολία πράγματι, να ξεκόψουμε απ’ τις ρίζες του τον συγκεκριμένο συγγραφέα και μπορούσαμε να τον κρίνουμε μέσα απ’ τα έργα του και μόνο (αυτό που θα έπρεπε να συμβαίνει, δηλαδή), θα λέγαμε πως με το Μεφίστο (εκδ. Άγρα, σε εξαιρετική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου) είχε φτάσει στο απόγειό του και πως θα μπορούσε να είχε δώσει πολλά ακόμα στη λογοτεχνία, αν δεν αυτοκτονούσε 13 χρόνια αργότερα στις Κάννες. Φευ, όμως, μάλλον κι ο ίδιος δεν θα ήθελε κάτι τέτοιο. Άλλως, πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η σύλληψη μιας εξαιρετικής ιδέας, ενώ η απόδοσή της να γίνεται με τέτοιον τρόπο που στο τέλος καταφέρνει να σε παρασύρει, με αποτέλεσμα να καταλήγεις στον γιο του Thomas Mann και όχι στον συγγραφέα Klaus Mann! Αν ο Γ. Ροτ ήταν μια φορά χαμένος από χέρι –κατά τη ρήση του Κ. Παπαγιώργη–, ο Klaus Mann ήταν δέκα.

Το Μεφίστο, που απ’ τον τίτλο ακόμα παραπέμπει στον Φάουστ του Γκαίτε, και με τη σειρά του αυτό μας οδηγεί στο opus magnum του πατρός Thomas, το Δόκτωρ Φάουστους, και με τον υπότιτλο Ένα μυθιστόρημα καριέρας στην ξένη έκδοση, είναι ένα μυθιστόρημα που παρακολουθεί την άνοδο ενός ηθοποιού, του Χέντρικ Χέφγκεν, από το Θέατρο Τέχνης του Αμβούργου, ήτοι μιας επαρχιακής πόλης, σε πρότυπο ηθοποιού του Τρίτου Ράιχ, την περίοδο 1926-1936. Ως ιδέα εκπληκτική. Ένας δευτεροκλασάτος δήθεν αριστερόστροφος ηθοποιός μα στην ουσία απολιτίκ, που καταφέρνει να οδηγηθεί στον κολοφώνα της δραματουργίας του επί ναζισμού. Αγγίζει τόσα πράγματα ο τρόπος που πραγματεύεται το θέμα του ο Κ. Μαν… Από το πώς οι έσχατοι γίνονται πρώτοι, το τι ψυχοσύνθεση κουβαλάνε, ποια τα ερείσματά τους, το πώς ελίσσονται ανάλογα, πώς πετυχαίνουν κ.λπ. Με μια άλλη ματιά, το πώς ένα χαϊντεγκεριανό υποκείμενο, με ό,τι μπορεί να κουβαλάει μέσα του και ό,τι δύναται να κρύβει, μαζί με φόβους, εμμονές, αδυναμίες, φοβίες, ανανδρία, μειωμένη αυτοεκτίμηση, αναζήτηση ταυτότητας κ.λπ., μπορεί όχι μόνο να σκάσει από το πουθενά σαν βόμβα, μα και να επιβληθεί ασκαρδαμυκτί. Ο χαρακτήρας του Χέφγκεν είναι τόσο αριστοτεχνικά χτισμένος που… από εδώ αρχίζουν και τα δύσκολα για τον συγγραφέα.

Σκοπός του συγγραφέα ήταν να απεικονίσει μια συγκεκριμένη περίοδο και να την αποδώσει λογοτεχνικά, με βάση έναν ανθρώπινο τύπο, μέσα από την πορεία του στο θεατρικό σανίδι. Ο Κλάους Μαν πάντα δούλευε πάνω σε πρότυπα για τα οποία είχε άμεση γνώση, είτε επρόκειτο για χαρακτήρες είτε για χώρους. Το πετυχαίνει, λοιπόν, αυτό; Θα λέγαμε, ίσως, στο απόλυτο αν… δεν επέλεγε ως πρότυπο τον Γκούσταφ Γκρίντγκενς. Όπου Γκρίντγκενς βλ. πρώην γαμπρός του, πρώην σύζυγος της αδερφής του Erika Mann, που ήταν και ο μεγάλος έρωτας του Κλάους, φίλος του πολύ αγαπητός, μάλλον παλαιός εραστής του, που κατάφερε να γίνει μεγάλος και σπουδαίος θεατράνθρωπος και κορυφαίος κινηματογραφικός ηθοποιός, φτάνοντας στα υψηλότερα κλιμάκια του ναζιστικού καθεστώτος, με αμοιβές δυσθεώρητες ως ο απόλυτος πολιτιστικός εκφραστής της ναζιστικής Γερμανίας στον χώρο του θεάτρου και του σινεμά. Ο Γκρίντγκενς έγινε πασίγνωστος παίζοντας τον Μεφιστοφελή του Φάουστ στο Βερολίνο, το ’32 και το ’33, όπου και αποθεώνεται από το ναζιστικό καθεστώς. Έκτοτε καταφέρνει να αναρριχηθεί και μάλιστα να διασωθεί και μετά την ήττα της Γερμανίας και να θεωρηθεί ένας από τους κορυφαίους του είδους, ξεπλένοντας το όνειδος αυτής της συνεργασίας με το ότι κατάφερε να βοηθήσει επί ναζισμού αρκετό κόσμο, σώζοντάς τον απ’ τα κρεματόρια. Άρα το μπέρδεμα έχει ήδη συμβεί και μάλλον εσκεμμένα απ’ τον ίδιο τον συγγραφέα, που δεν είχε καταφέρει να διαχωρίσει κάποια πράγματα, όπως το μίσος του για τον Γκρίντγκενς ένεκα της προηγούμενης σχέσης τους, να διακρίνει τη δική του ομοφυλοφιλική τάση, αφού ακόμα ταλαντευόταν, και στην ουσία βάζοντάς τα με τον ίδιο του τον εαυτό. Αποτέλεσμα, αυτή η υπέροχη ιδέα να αρχίσει να ολισθαίνει απ’ τα γεννοφάσκια της.

Απολαυστικό, βαθύ, πλούσιο και εύκολα ταυτόσημο με την αρχική πρόθεση του συγγραφέα.

Επιπλέον, η απόφαση του συγγραφέα αφενός να μη χρησιμοποιήσει –ορθώς– τα πραγματικά ονόματα των ηρώων του, από τους βασικούς μέχρι τους δευτερεύοντες, αλλά να τους αποδώσει με τις αδρές γραμμές της καρικατούρας και με σατιρικό τρόπο, αναφέροντας κατεξοχήν αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά τους, όπως π.χ. με τον Χέρμαν Γκέρινγκ που τον αναφέρει συνεχώς ως «ο ισχυρός χοντρομπαλάς», και αφετέρου να μην προσδώσει στον κεντρικό του ήρωα, τον Χέφγκεν, το χαρακτηριστικό της ομοφυλοφιλίας του προτύπου του Γκρίντγκενς αλλά να τον παρουσιάσει ως σαδομαζοχιστή, καταστρατηγεί και τον τρόπο εργασίας του πάνω στο κείμενο μαζί με την απόφαση επιλογής του συγκεκριμένου προτύπου, αλλά λειτουργεί και μειωτικά ως προς την αρχική του βούληση για την περιγραφή πάνω σε συγκεκριμένα πρότυπα χαρακτήρων και τόπων. Πού οδηγεί όλο αυτό το συνονθύλευμα αντιστρόφως ανάλογων δεδομένων;

Τα προβλήματα σχετικά με την πορεία του βιβλίου, μετά τη συγγραφή του αυτή τη φορά, δεν σταματούν. Και πώς άλλως, με όλο αυτό το μπλέξιμο, αφού αναφερόταν συγχρονικά σε εκείνη τη συγκεκριμένη εποχή στη Γερμανία, με τον συγγραφέα αυτοεξόριστο. Το Μεφίστο εκδόθηκε πρώτη φορά σε συνέχειες στην Pariser Tageszeitung, γερμανική εφημερίδα στο Παρίσι των φιλελευθέρων και αριστερών Γερμανών δημοσιογράφων, το 1936, με τη σημείωση πως πρόκειται για roman à clef (μυθιστόρημα με κλειδί – αυτό που αποκαλούμε εμείς μυθιστορηματική βιογραφία). Ο συγγραφέας αντιδρά και ζητά να αποσυρθεί ο χαρακτηρισμός, τονίζοντας πως δεν πρόκειται για «πορτρέτο» αλλά για έναν συμβολικό ανθρώπινο τύπο. Ο ντόρος όμως είχε γίνει. Το φθινόπωρο του ’36 εκδίδεται σε βιβλίο από τον εκδοτικό οίκο Querido. Τα θετικά σχόλια ποικίλα, ανάμεικτα με επαίνους. Προφανώς ο Γκρίντγκενς, που δεν έμεινε απαθής, γυρίζοντας μια ταινία που βάλλει κατά του Κλάους ως αντίποινα, το είχε προμηθευτεί. Το βιβλίο απαγορεύεται στη ναζιστική Γερμανία ως μιαρό, ενώ μετά τον πόλεμο προσπάθειες για την έκδοσή του στη Δυτική Γερμανία στη δεκαετία του ’60 προσκόπτουν πάνω σε δίκες όπου έσυρε τον εκδότη ο «γιος» του Γκρίντγκενς, που μέχρι τότε ακόμα μεγαλουργούσε στην ελεύθερη Γερμανία. Κι ενώ κυκλοφορούσε ελεύθερα στην Ανατολική Γερμανία, μόλις το 1981 κατάφερε να επανεκδοθεί στη Δυτική Γερμανία.

Κάπως έτσι επετεύχθη και ο βαθύτερος σκοπός αυτού του αυτοκαταστροφικού πλην όμως πνευματώδους συγγραφέα, που ακούει στο όνομα Κλάους Μαν. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί στο Επίμετρο ο M. Tournier: [...] αυτό το μυθιστόρημα συνενώνει τη διακριτική κι επικίνδυνη σχέση της ζωής και του έργου του συγγραφέα στον οποίο αναφερόμασταν. Και συνεχίζει λίγο παρακάτω: Ο Τόμας Μαν δεν υπήρξε ποτέ νέος. Ίσως ανέθεσε στον Κλάους Μαν να μην μπορεί να γεράσει. Η αυτοκτονία, στα σαράντα δύο, αυτού του αιώνιου εφήβου εξισορροπεί περιέργως την τρομερή και αναμφίβολη ωριμότητα του πατέρα του. Έτσι, λοιπόν, το έργο του Κλάους, παρά τον όγκο και την εξυπνάδα του, αναδεικνύει περισσότερο τη μαρτυρία παρά τη δημιουργία. Και σαφώς περιπλέκεται, αναγκαστικά, με τον πατέρα Τόμας Μαν.

Βλέποντας το Μεφίστο με ετούτη την οπτική, ως μαρτυρία, έχουμε ένα εξαιρετικό βιβλίο. Απολαυστικό, βαθύ, πλούσιο και εύκολα ταυτόσημο με την αρχική πρόθεση του συγγραφέα. Και καλό θα ήταν να το διαβάζαμε παραβλέποντας όλα τα εξωκειμενικά του στοιχεία, που έχουν ενδοβάλει εξαιτίας της ιδιοσυγκρασίας του συγγραφέα του…

Μεφίστο
Klaus Mann
Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Άγρα
σ. 448
ISBN: 978-960-505-430-4
Τιμή: 21,00€

Ο Θανάσης Λιακόπουλος είναι συγγραφέας και κριτικός βιβλίου.

Άλλα κείμενα:

• Damon Galgut: «Αρκτικό καλοκαίρι»
• «Για το cine-theatre “Έξι στα Δώδεκα” (Β’ κύκλος) της Τατιάνας Λύγαρη» του Θανάση Λιακόπουλου
• Carson McCullers: «Ρολόι χωρίς δείκτες»
• Cormac McCarthy: «Ο επιβάτης» και «Stella Maris»
• James Ellroy: «Πανικός»

Twitter