Τζόχα Αλχάρθι: «Οι κόρες της Σελήνης»

Συχνά ένα βραβείο με διεθνές κύρος γίνεται η αφορμή για να ανακαλύψουμε ως αναγνώστες λογοτεχνικά διαμάντια, κάποια από αυτά προερχόμενα από χώρες που τόσο λίγα γνωρίζουμε για την ιστορία τους και τον τρόπο ζωής, και ακόμη λιγότερα για τους συγγραφείς τους και το έργο τους. Αυτή είναι η περίπτωση του μυθιστορήματος της Τζόχα Αλχάρθι. Βραβευμένο με το Booker για το 2019, ανοίγει μέσα από τη μυθοπλασία του ένα παράθυρο στον κόσμο του Ομάν, αυτού του μικρού κράτους στη νοτιοανατολική ακτή της αραβικής χερσονήσου, της «Λιβανοφόρου Χώρας», όπως την ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες. Η συγγραφέας γεννήθηκε στο Ομάν το 1978. Έπειτα από σπουδές στη Βρετανία, επέστρεψε στην πατρίδα της και σήμερα είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Σουλτάν Καμπούς. Επιθυμεί, όπως λέει η ίδια, να «ανοίξει ένα παράθυρο στην πλούσια αραβική λογοτεχνία γενικά και στη λογοτεχνία του Ομάν ειδικότερα». Ταυτόχρονα, ανοίγει το τοπίο για να δούμε μια χώρα που μόλις το 1970 γνώρισε την κατάργηση της δουλείας με νόμο (ωστόσο ακόμη υπάρχουν αγορασμένοι δούλοι που ζουν με τους αφέντες τους), που το κάθε νεωτερικό στοιχείο (κατακτημένο ήδη στον δυτικό κόσμο) θα παλέψει γερά για να εδραιωθεί (όσο γίνεται) απέναντι στις ισχυρές στερεότυπες αντιλήψεις, που επιμένουν να δηλώνουν την παρουσία τους. Σε μια χώρα όπου ακόμη η θέση της γυναίκας είναι προβληματική, όπου η παράδοση με τους θρύλους, τα τζίνι και τα υπερφυσικά φαινόμενα είναι ζωντανή και αποτελεί συχνά τροχοπέδη στον αέρα ανανέωσης που επιθυμεί να την εκλογικεύσει, η Αλχάρθι θα μας δείξει τις μικρές προσωπικές επαναστάσεις κάποιων κοριτσιών, που θα ανοίξουν ρήγματα στον συμπαγή κόσμο που τις περιβάλλει. Αυτή ακριβώς η πορεία μετάβασης προς έναν νέο κόσμο μέτρησε στους κριτές, που θεώρησαν ότι το βιβλίο της Αλχάρθι άξιζε τη διεθνή του αναγνώριση.

Στο κέντρο της ιστορίας, τρεις αδελφές που κατοικούν στο απομακρυσμένο χωριό αλ Αουάφι. Η Μάγια, η μεγαλύτερη από τις αδελφές, παντρεύεται τον Αμπντάλα ακολουθώντας την επιθυμία/εντολή του πατέρα της, αν και ζει έναν κρυφό έρωτα, η Ασμά παντρεύεται, γιατί επιθυμεί να ανταποκριθεί στο γυναικείο «καθήκον» της και να κάνει παιδιά, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα τον έρωτα, και η Χάουλα περιμένει για πολλά χρόνια τον παιδικό της έρωτα να επιστρέψει από τον Καναδά. Η ιστορία εκτείνεται χρονικά από το 1880 ως σήμερα, για να συμπεριλάβει τρεις γενιές ηρώων αλλά και να δείξει το ιστορικό πλαίσιο πίσω από τις συμπεριφορές και τις αντιλήψεις – τίποτα δεν είναι τυχαίο, όλα διαμορφώνονται καθώς τα πολιτικά γεγονότα και οι κοινωνικές εξελίξεις πλάθουν τη ζωή των ανθρώπων.

Η αφήγηση θα μοιράσει την οπτική γωνία στα διάφορα πρόσωπα προσφέροντας ένα πολυπρισματικό τοπίο· πώς βλέπει ο καθένας τις εξελίξεις στο ευρύτερο κοινωνικό πεδίο, αλλά και πώς εκλαμβάνει την προσωπική του θέση μέσα σ’ αυτό· πώς αντιδρά στις ανακατατάξεις μέσα στην οικογένεια, τι αντέχει να υποστεί, πόσο μερίδιο επιθυμίας τού έχει απομείνει, ποια είναι η δική του φωνή, δυνατή ή υποταγμένη αναλόγως. Ενδιαφέρουσα αποδεικνύεται η περίπτωση του Αμπντάλα, συζύγου της μεγάλης κόρης, ο οποίος διαφοροποιείται από τις άλλες «φωνές», καθώς σ’ αυτόν η Αλχάρθι χρησιμοποιεί την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ενώ στους υπόλοιπους προτιμά την τριτοπρόσωπη, καθοδηγούμενη από την παντογνωσία του συγγραφέα/αφηγητή. Φαίνεται, έτσι, να εστιάζει σ’ αυτόν, καθώς θα ξεχωρίσουν οι μνήμες του από την τραυματική παιδική του ηλικία αλλά και τα σχόλιά του, στην ουσία συνδετικοί κρίκοι στην αλυσίδα των γεγονότων που διατρέχουν όλη την ιστορία διαπλέκοντας μεταξύ τους τις διαφορετικές εποχές και καταργώντας την ευθύγραμμη χρονική σειρά. Ωστόσο, αν και ο Αμπντάλα κατέχει έτσι τη θέση του κύριου αφηγητή, το μυθιστόρημα κυριαρχείται από τη γυναικεία παρουσία, στο πρόσωπο των τριών κοριτσιών αλλά και στις θηλυκές φιγούρες της προηγούμενης και της επόμενης γενιάς. Ξεχωριστή ανάμεσά τους η μορφή της Ζαρίφα, που ξεκίνησε ως αγορασμένη σκλάβα, αλλά είναι πλέον ισότιμο μέλος της οικογένειας και μάλιστα σε ρόλο ρυθμιστή των πάντων, και η μυστηριακή μορφή της Κάμαρ, της αγαπημένης νομάδος του αρχηγού της οικογένειας, που έχει το όνομα της Σελήνης. Κάμαρ σημαίνει φεγγάρι.

Σε κάθε περίπτωση, μια αναγνωστική απόλαυση, μια ιστορία που εναλλάσσει τις ρεαλιστικές της παραστάσεις με τον μυστικό κόσμο των θρύλων και των παραδόσεων.

Η Σελήνη θα δώσει και το όνομά της στον τίτλο του βιβλίου. Η μεταφράστρια Ελένη Καπετανάκη στην κατατοπιστική της Εισαγωγή θα θυμίσει πόσο σημαντική είναι για τον αραβικό κόσμο η Σελήνη – ακολουθούν το σεληνιακό ημερολόγιο. Υπάρχει, όμως, μια ακόμη πιο ενδιαφέρουσα σύνδεση:

…πρόκειται απλώς για έναν παλιό μύθο που έλεγε ότι οι άνθρωποι είχαν όλοι το ίδιο σώμα, θηλυκό και αρσενικό μαζί, ήταν όλοι παιδιά του φεγγαριού. Κάθε ανθρώπινο πλάσμα είχε τέσσερα χέρια, τέσσερα πόδια και δύο κεφάλια. Οι θεοί φοβόντουσαν ότι αυτοί οι άνθρωποι θα κυριαρχούσαν πάνω τους, θα τους εξουσίαζαν, γι’ αυτό τους χώρισαν στα δύο κι έμεινε μόνο ο αφαλός να τους θυμίζει το μοίρασμά τους. Οι άνθρωποι έγιναν δύο φύλα κι έψαχναν το χαμένο τους μισό για να γίνουν πάλι ένα! (σελ. 226)

Όλοι οι άνθρωποι (σύμφωνα με τον θρύλο) είναι παιδιά του φεγγαριού, η καταγωγή τους κοινή. Θα μπορούσαν να απολαμβάνουν μια αυτονόητη ισότητα, που δεν θα διαχώριζε τα φύλα σε ισχυρά και ασθενή. Δεν ισχύει όμως κάτι τέτοιο· η ισότητα παραμένει οραματική και αποτελεί πεδίο στο οποίο αναμετριέται το σθένος της γυναίκας να διεκδικήσει την ίση θέση, την ίση αντιμετώπιση, την ίση αξία. Η Αλχάρθι εστιάζει σ’ αυτήν ακριβώς τη διεκδικούμενη ισότητα, που άλλοτε παίρνει υπόσταση με τη μορφή μιας μικρής επανάστασης μέσα σε εχθρικό περιβάλλον διάσπαρτο από στερεότυπα, και άλλοτε αποβαίνει πικρή ανάμνηση μιας αποτυχημένης απόπειρας. Η περίπτωση της Ασμά, της δεύτερης κόρης, δείχνει, με την προσεκτική ματιά της Αλχάρθι, ότι το χειρότερο είναι να πραγματώνεται μια «ισότητα» στην ουσία ενσωμάτωση στη λογική του κυρίαρχου αρσενικού, που νιώθει να επιβεβαιώνει την εικόνα του όχι πια με την κατωτερότητα της γυναίκας του, αλλά ίσα ίσα με την ανάδειξή της:

Την παρότρυνε να συνεχίσει τις σπουδές της, που ήταν η μεγάλη της αγάπη, κι όταν πήρε το δίπλωμα της δασκάλας με άριστα, την ώθησε να βρει δουλειά, ώστε με τη δική της ολοκληρωμένη εικόνα να προσδώσει σ’ εκείνον τη βεβαιότητα πως είχε ορθά επιλέξει. Γι’ αυτή τη σύζυγο μπορούσε να καμαρώνει· ανέβαζε την αυτοεκτίμησή του, πρόσθετε σίγουρα την τελευταία πινελιά στην κοινωνική αποδοχή του. Η σύζυγος η ελεύθερη, στη διάμετρο της δικής του τροχιάς, η σύζυγος που ποτέ δεν εκτρεπόταν. (σελ. 227)

J AlHarthi Ενδιαφέρουσες παραμέτρους της ποθητής ισότητας ανακαλύπτει ο αναγνώστης διαβάζοντας το μυθιστόρημα της Αλχάρθι, με τη βεβαιότητα πως όσα γράφονται στο βιβλίο μπορεί να ταιριάζουν στη μεταβαλλόμενη κοινωνική εικόνα του αραβικού κρατιδίου, ωστόσο ξεπερνούν τα στενά όρια της δικής του πραγματικότητας. Ένα μυθιστόρημα με πολλαπλές αναγνώσεις. Σε κάθε περίπτωση, μια αναγνωστική απόλαυση, μια ιστορία που εναλλάσσει τις ρεαλιστικές της παραστάσεις με τον μυστικό κόσμο των θρύλων και των παραδόσεων. Τέλος, μια ποιητική γραφή που ευτύχησε στη μεταφραστική δεινότητα της Ελένης Καπετανάκη, στην πάντοτε εξαιρετική σειρά Aldina των Εκδόσεων Gutenberg.