André Malraux: «Η ανθρώπινη μοίρα»

Η ανθρώπινη μοίρα (σε φρέσκια, πολύ καλή μετάφραση και σε προσεγμένη νέα έκδοση) είναι ένα μυθιστόρημα, στο οποίο ο Μαλρό εξασφαλίζει την πολυφωνία (απαραίτητη συνθήκη της νεωτερικής πολυμορφίας) παραδόξως μέσα από μια τριτοπρόσωπη αφήγηση ενός αφηγητή που καταργεί την παντογνωσία του με έναν ευφυή τρόπο: απομακρύνεται μεν από το σκηνικό της πλοκής για να δει, ως οφείλει, όλο το μυθοπλαστικό τοπίο, ωστόσο η εστίασή του δεν είναι καθόλου μηδενική· αντιθέτως, παρακολουθούμε τις σκέψεις και τον ψυχισμό τού κάθε ήρωα να ξεδιπλώνονται μπροστά μας, όπως θα γινόταν σε ένα τυπικό πολυφωνικό μυθιστόρημα με την οπτική γωνία του καθενός. Αυτός είναι και ο προσφορότερος τρόπος, προκειμένου να διαφανεί καθαρότερα το πολυδιάστατο τοπίο (ως προς τις εν εξελίξει συνθήκες, αλλά και ως προς τη διαφορετική τους πρόσληψη από τους χαρακτήρες) μιας εποχής που διαμορφώνεται με τη λογική της βίαιης ρήξης – βρισκόμαστε στη Σανγκάη το 1927, μέσα στη δίνη του κινεζικού εμφυλίου, την περίοδο της συντριβής των κομμουνιστών από τον, μέχρι πρότινος σύµµαχό τους, Τσανγκ Κάι-Σεκ και τους εθνικιστές. Οι ήρωες είναι Κινέζοι κομμουνιστές και Ευρωπαίοι πλάνητες, θύματα προδοσίας από τους εθνικιστές και τους Σοβιετικούς. Δεν θα μπορούσαν να συμπλέουν όλοι με μία και μοναδική θεώρηση των πραγμάτων.

Οι ήρωες του Μαλρό, ξεκάθαρα σπαρασσόμενοι από εσωτερικά πάθη αλλά καθοδηγούμενοι ταυτόχρονα από τυχοδιωκτισμό ή από καταπιεστικές (στα όρια που θέτουν και στις θυσίες που απαιτούν) ιδεολογίες, προσπαθούν να διασώσουν την αυτοτέλειά τους, να προσδιορίσουν τον ατομικό τους χώρο – συχνά ανέφικτη ελπίδα, γεγονός που τους καθιστά τραγικούς. Όλοι αναζητούν την ιδιόμορφη φυγή τους, άλλος μέσα από τη βία, άλλος με την αρωγή των παραισθησιογόνων, άλλος με τη φανατική προσήλωση σε μια ιδέα, άλλοι μέσα από τον παθολογικό ερωτισμό ή τη μυθομανία· αδιέξοδες εκδοχές μιας αναζήτησης μέσα σ’ έναν κόσμο που επίσης ψάχνει τη φυσιογνωμία του. Ο Μαλρό παρεμβάλλει στην καταιγιστική πλοκή της ιστορίας τον φιλοσοφικό στοχασμό του, καταξιώνοντας με τον τρόπο αυτό τον ρόλο ενός συγγραφέα-διανοούμενου, που παρεμβαίνει ενεργά στα δρώμενα της εποχής του μέσα από τη γραφή του. Έτσι, δίνει τις φιγούρες των ηττημένων, που είδαν τις ελπίδες τους για μια νέα μορφή κοινωνίας να παίρνουν παράταση επ’ αόριστον, με τις προσωπικές του σκέψεις να σχολιάζουν τη διαχρονική ανθρώπινη συνθήκη, την ανθρώπινη μοίρα. Όπως εύστοχα γράφει στον Πρόλογο ο Δημήτρης Στεφανάκης:

Ένα μυθιστόρημα που, αν και εστιάζει την πλοκή του σε συγκεκριμένο τόπο και σε μακρινή πλέον εποχή, έχει τη δύναμη του κλασικού: να αναδύεται ζωντανό με μια διαρκή επικαιρότητα.

Η αναγνωστική εμπειρία της Ανθρώπινης μοίρας μας θυμίζει ότι κάθε ιστορικό γεγονός γίνεται γρήγορα μύθος και ως τέτοιος προσφέρεται προκειμένου να αναδειχθεί ξανά μέσα από αυτόν ένας Σίσυφος, ένας Άμλετ ή ένας Προμηθέας. Στο μυθιστόρημα του Μαλρό βαραίνει η σκιά του Προμηθέα, ενός υπερανθρώπου επαναστάτη που φέρεται να δηλώνει: «Εν αρχή ην η πράξη και όχι ο λόγος».

Μια ανθρώπινη εκδοχή/ανατροπή της θρησκευτικής ιεράρχησης των πραγμάτων με την τραγική θνητότητα να έχει τα ηνία της ζωής, μέσα στην αναπόφευκτη μοναξιά ως απότοκο μιας θεϊκής άρνησης. Αλλά και η συγγραφική παρέμβαση να αναδεικνύει τους ηττημένους ως τραγικές περσόνες, καθόσον συμπυκνώνουν μέσα τους ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων που βίωσαν την ανατροπή και τη διάψευση του απόλυτου ονείρου. Γνωρίζουμε πως το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας, εκπροσωπώντας το επαναστατικό του πλάνο, δήλωνε πως η πρώτη φάση της επανάστασης ήταν αστικοδημοκρατική και φυσιολογικά τελείωσε με ήττα, καθώς μπροστά της ακόμα ήταν η ενίσχυση του Κόκκινου Στρατού και η ανάπτυξη της αγροτικής επανάστασης. Ενδεχομένως έτσι να ήταν τα πράγματα, ωστόσο επικεντρώνει στους μηχανισμούς από τη μια και στον λαό ως μάζα από την άλλη, αφήνοντας στην άκρη την ατομικότητα που βιώνει κάθε αλλαγή, κάθε νίκη ή ήττα μέσα από εντελώς προσωπικό κάτοπτρο. Αυτή τη διαφορετική εκδοχή έρχεται να δώσει η λογοτεχνία με τα δικά της μέτρα, προβάλλοντας μέσα από τη μάζα τις μοναδικές ατομικότητες, τα διακριτά μεγέθη που προσλαμβάνουν με προσωπικό κόστος τις αλλαγές του κοινωνικού και πολιτικού σκηνικού. Πέρα από την αναμφισβήτητη λογοτεχνική αξία του κλασικού έργου του Μαλρό, αξίζει να δούμε και αυτή την πολύ σημαντική παράμετρο της Ανθρώπινης μοίρας.

[…] καμιά από τις τωρινές διαταγές της Διεθνούς δεν ικανοποιούσε το άμετρο πάθος που τον είχε κάνει επαναστάτη· αν, για λόγους πειθαρχίας, τις αποδεχόταν, δεν θα μπορούσε πια να δράσει. […] είχε θυσιάσει τον εαυτό του και τους άλλους στην Επανάσταση, και τώρα η Επανάσταση θα τον ξαναέριχνε ίσως στη μοναξιά του, με τις αναμνήσεις των φονικών του. (σελ.160)

Ένας ύμνος σ’ αυτή την ατομικότητα είναι το μυθιστόρημα του Μαλρό. Με τη βίωση της τραγικότητας από τον κάθε ήρωα, έτσι που να μην μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και να επιχειρεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο (αδιέξοδοι όλοι) τη διαφυγή. Πιθανόν, όμως, μια καταξίωση του ανθρώπινου προσωπικού αγώνα απέναντι σε μια ισοπεδωτική ομοιομορφία που επιπλέον διακηρύσσει το αλάθητο των επιλογών της.

Η ανθρωπότητα ήταν πυκνή και βαριά, βαριά από σάρκα, αίμα, πόνο, αιώνια κολλημένη στον εαυτό της όπως καθετί που πεθαίνει· όμως, ακόμα και το αίμα, ακόμα και η σάρκα, ακόμα και ο πόνος, ακόμα και ο θάνατος χάνονταν κει πάνω μες στο φως, όπως η μουσική μες στη σιωπηλή νύχτα: συλλογίστηκε τη μουσική του Κάμα και ο ανθρώπινος πόνος τού φάνηκε να ανυψώνεται και να χάνεται σαν το τραγούδι της γης· γύρω από τη γαλήνη που σκιρτούσε και κρυβόταν μέσα του, όπως η καρδιά του, ο πόνος που τον στοίχειωνε έκλεινε αργά αργά τ’ απάνθρωπα χέρια του. (σελ.400)

Ένα μυθιστόρημα που, αν και εστιάζει την πλοκή του σε συγκεκριμένο τόπο και σε μακρινή πλέον εποχή, έχει τη δύναμη του κλασικού: να αναδύεται ζωντανό με μια διαρκή επικαιρότητα. Άλλωστε, η ανθρώπινη μοίρα δεν περιορίζει την έννοιά της ούτε σε τόπο ούτε σε χρόνο.

Η ανθρώπινη μοίρα
Αντρέ Μαλρό
μετάφραση: Ρίτα Κολαΐτη
πρόλογος: Δημήτρης Στεφανάκης
Μεταίχμιο
408 σελ.
ISBN 978-618-03-1702-2
Τιμή €16,60