Μαξίμ Γκόρκι: «Οι Αρταμάνοφ»

Στους Αρταμάνοφ περιγράφεται μια τρομερή οικογένεια, ο πατέρας-αφέντης Ηλίας Αρταμάνοφ, δεσποτικός κι απόλυτος, σηματοδοτεί το πέρασμα από την αγροτική στη βιομηχανική κοινωνία, και τον ακολουθούν οι τρεις γιοι του, ο παρορμητικός Πέτρος, ο πανούργος Αλεξέι κι ο καμπούρης Νικήτας, που στρέφεται στον μοναχισμό εκφράζοντας την παλιά παραδοσιακή Ρωσία, πλασμένη μέσα στους αιώνες υπό την επίδραση του ορθόδοξου δόγματος.

Με την απελευθέρωση των δουλοπάροικων το 1861 ξεκινά μια καινούργια φάση στη ζωή της ρώσικης Αυτοκρατορίας κι εδώ ακριβώς ξεκινά η αφήγηση, την εποχή δηλαδή που αρχίζει η σύντομη περίοδος του ρώσικου καπιταλισμού πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση, που θα σαρώσει τα πάντα βάζοντας τη χώρα σε μια πορεία που κανείς δεν περίμενε. Ο άπληστος Ηλίας Αρταμάνοφ, δουλεύοντας ακούραστα στο πρότυπο των καπιταλιστών της δύσης, φτιάχνει το δικό του εργοστάσιο υφασμάτων, όμως η προσπάθειά του θα συμπέσει μ’ ένα κύμα κοσμογονικών αλλαγών και συγκρούσεων, που σηματοδοτούνται από τον Ρωσοϊαπωνικό κι αργότερα από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η κομμουνιστική επανάσταση που ακολουθεί θα φέρει το χάος και την αναρχία, διαλύοντας όλες τις προϋπάρχουσες δομές και τάξεις.

Οικοδομεί με άνεση επικά σκηνικά, πλάθει πειστικούς κι απόλυτα γήινους χαρακτήρες, ανιχνεύει τα βαθύτερα κίνητρα και την απρόβλεπτη πορεία των ηρώων του μέσα στον χρόνο.

Οι Αρταμάνοφ πρωτοκυκλοφόρησαν στην Ελλάδα σ’ αυτή τη μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου ως ένα από τα κείμενα της «Βασικής βιβλιοθήκης της παγκόσμιας κλασικής λογοτεχνίας». Το μυθιστόρημα γράφτηκε το 1924 σε μια βίλα του Σορέντο της Ιταλίας, όπου είχε ξαποστείλει τον Γκόρκι ο Λένιν με πρόσχημα τη βελτίωση της υγείας του. Αυτή την περίοδο είναι ανεπιθύμητος στην πατρίδα του, εξαιτίας της κριτικής προς το καθεστώς των μπολσεβίκων, το οποίο κατέκρινε ανοιχτά για τη βιαιότητά του νιώθοντας ότι αποτελεί έναν καινούργιο καταπιεστή των φτωχών, ανάμεσα στους οποίους ο Γκόρκι έζησε τη μισή ζωή του. Έχουν γραφτεί πολλά για τον ρόλο και τη στάση του Γκόρκι απέναντι στο κομμουνιστικό καθεστώς (ο Τσέχοφ θα είχε αντιδράσει εντελώς διαφορετικά) κι η πίστη του σ’ αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σκληρή ζωή που πέρασε, καθώς από μικρός έπρεπε να δουλέψει σκληρά για να επιβιώσει, γνωρίζοντας από πρώτο χέρι την πρωτόγονη ρώσικη πραγματικότητα εκείνης της εποχής, τη σκληρότητα της επιβίωσης σ’ αυτή την απέραντη χώρα αλλά και την ομορφιά της ρώσικης γης, που ξέρει να απεικονίζει μαγευτικά στα βιβλία του.

Χωρίς αμφιβολία, ο Μαξίμ Γκόρκι είναι ένα απ’ τα μεγαλύτερα ταλέντα που ανέδειξε η ρώσικη λογοτεχνία. Οικοδομεί με άνεση επικά σκηνικά, πλάθει πειστικούς κι απόλυτα γήινους χαρακτήρες, ανιχνεύει τα βαθύτερα κίνητρα και την απρόβλεπτη πορεία των ηρώων του μέσα στον χρόνο. Το μυθιστόρημά του κινείται ταυτόχρονα προς το εσωτερικό των ανθρώπων τις στιγμές που τα βαθύτερα και σκοτεινά ένστικτά τους βγαίνουν στην επιφάνεια, αντιμετωπίζοντας καταστάσεις ακραίες –οι επιρροές του Ντοστογιέφσκι είναι φανερές– αλλά και προς μια κατεύθυνση πολύ ευρύτερη, όταν περιγράφει με ενάργεια τη γιγάντια ανάπτυξη του ggorg εμπορίου, τη ζωντάνια και το βουητό που είχαν οι μεγάλες εμποροπανηγύρεις των ρώσικων πόλεων, την παραζάλη και τη θολούρα των χρόνων της επανάστασης όπως την έζησαν όσοι βρίσκονταν μακριά από τα κέντρα των αποφάσεων. Όπως κάθε μεγάλος συγγραφέας, δεν τοποθετείται υπέρ του παλιού καθεστώτος ούτε υπέρ των επαναστατών, αλλά περιγράφει την επίδραση των αλλαγών πάνω σε κάθε τάξη ζωγραφίζοντας αφηγηματικά τη σύγχυση που επικράτησε σε τεράστια κλίμακα, τον φόβο των ανθρώπων, την κατάρρευση αυτών που φαίνονταν αιώνια θεμελιωμένα, αλλά και την ελπίδα απέναντι στο καινούργιο, που άλλοτε φαινόταν ζοφερό και περίπλοκο κι άλλοτε φωτεινό και ευοίωνο.