Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ: «O μετρ και η Μαργαρίτα»
Ένας μυστηριώδης ξένος που συστήνεται ως καθηγητής Βόλαντ, ειδικός στη μαύρη μαγεία, εμφανίζεται στη Μόσχα του ’30 μαζί με τη συνοδεία του, ισχυριζόμενος ότι έχει κλείσει παραστάσεις στο Βαριετέ της πόλης. Σε μια κεντρική πλατεία πιάνει κουβέντα με δύο ντόπιους, τον Μπερλιόζ, διευθυντή ενός φημισμένου λογοτεχνικού περιοδικού, και τον νεαρό ποιητή Ιβάν, που τυχαίνει να είναι και οι δύο μέλη ενός διάσημου σωματείου λογοτεχνών. Έπειτα από μια κουβέντα μαζί τους σχετικά με το αν υπήρξε ή όχι ο Ιησούς Χριστός, προβλέπει ότι ο Μπερλιόζ πρόκειται να πεθάνει με συγκεκριμένο τρόπο εντός της ημέρας. Οι συνομιλητές του τον περνάνε για τρελό, ωστόσο η πρόβλεψή του πραγματοποιείται λίγο αργότερα με τρομακτική ακρίβεια στις λεπτομέρειες μπροστά στον έντρομο Ιβάν ο οποίος, στη συνέχεια, στη μάταιη προσπάθειά του να πείσει τις Αρχές αλλά και τους συντοπίτες του περί της επικινδυνότητας αυτού του ασυνήθιστου ξένου, καταλήγει στο ψυχιατρικό άσυλο. Εκεί, ο Ιβάν θα πιάσει φιλίες με έναν άλλο συγγραφέα, που αυτοαποκαλείται απλώς «μετρ», ο οποίος θα του εξιστορήσει πώς έγραψε ένα αιρετικό μυθιστόρημα με θέμα τον Πόντιο Πιλάτο, εξαιτίας του οποίου χλευάστηκε από κριτικούς και διάφορους «ειδικούς», χωρίς καν να προλάβει να το εκδώσει, και στη συνέχεια έκαψε το χειρόγραφο και παραδόθηκε οικειοθελώς στο άσυλο. Ο μετρ όμως άφησε πίσω του και μια ερωμένη, τη Μαργαρίτα, η οποία, χωρίς αυτός καν να το υποψιάζεται, είναι αποφασισμένη να φτάσει στα άκρα προκειμένου να ξανασμίξει με τον αγαπημένο της και να αποκαταστήσει τη φήμη και την υπόληψή του.
Δεν είναι εύκολο να περιορίσει κανείς σε λίγες σειρές ούτε καν ακροθιγώς μια μικρή περίληψη της ιστορίας του μυθιστορήματος που επηρέασε όσο ελάχιστα άλλα τη μεταγενέστερη λογοτεχνική (και όχι μόνο) δημιουργία. Και φυσικά είναι αδύνατο, αλλά και περιττό, να επιχειρήσει να το κατατάξει σε κάποια κατηγορία. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το έργο Ο μετρ και η Μαργαρίτα αφορά τους πάντες και τα πάντα, σε κάθε επίπεδο δράσης, κοινωνικής δραστηριότητας και καλλιτεχνικής έκφρασης, καθώς περιλαμβάνει, σχολιάζει και καυτηριάζει την πολιτική, τη θρησκεία, την τέχνη, τις κοινωνικές εμμονές, τον έρωτα, τον καταναλωτισμό, την ψυχολογία της μάζας, τις λογοτεχνικές φατρίες, τη λογοκρισία. Θέματα σχεδόν όλα διαχρονικά, από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να οργανώνει κοινωνίες και να δραστηριοποιείται μέσα σ’ αυτές. Γιατρός στο επάγγελμα, ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1891-1940) ασχολήθηκε πολύ ενεργά και με το θέατρο σαν θεατρικός συγγραφέας, σύμβουλος και λιμπρετίστας. Καθώς ήταν ανήσυχο πνεύμα, δεν δίσταζε να κριτικάρει τους σύγχρονούς του λογοτέχνες αλλά και πολιτικούς ηγέτες, ενώ στα έργα του συναντάμε ιδέες και συλλήψεις που όχι απλώς ήταν μπροστά από την εποχή τους, αλλά άγγιζαν ή και ξεπερνούσαν τα όρια του φουτουρισμού και της επιστημονικής φαντασίας.
Ξεκίνησε να γράφει τον Μετρ το 1928, αντλώντας έμπνευση από πολλά πρόσωπα της εποχής του αλλά και παλαιότερων γενεών, από λογοτέχνες και κλασικά μυθιστορήματα (ο Φάουστ του Γκαίτε είναι η πιο προφανής πηγή έμπνευσης, ωστόσο βρίσκουμε αναφορές και στον Πόε, τον Λάβκραφτ, ακόμα και τον Λιούις Κάρολ), από περιστατικά στα οποία ήταν ο ίδιος μάρτυρας, από προσωπικές του εμπειρίες. Δούλευε το κείμενό του γύρω στα δώδεκα χρόνια μέχρι να του δώσει την τελική, ολοκληρωμένη του μορφή, ενώ η συγγραφή του βιβλίου ήταν άκρως επεισοδιακή: το 1930 έκαψε το χειρόγραφο, γιατί είχε απογοητευτεί από τις εξαιρετικά καταπιεστικές πολιτικές του σοβιετικού καθεστώτος. Έχοντας επίγνωση ότι δεν υπήρχε περίπτωση να μπορέσει να εκδώσει το βιβλίο όσο ζούσε, άρχισε να το ξαναγράφει το 1931, και μέσα σε πέντε χρόνια είχε ολοκληρώσει μια νέα εκδοχή, όπου οι περισσότερες ιστορίες και υπο-ιστορίες καθώς και οι χαρακτήρες είχαν σχεδόν πάρει την οριστική τους μορφή. Συνέχισε ωστόσο να το δουλεύει και σταμάτησε έναν μήνα περίπου πριν πεθάνει, σε ηλικία μόλις 49 ετών εξαιτίας της επιβαρυμένης υγείας του. Το μυθιστόρημα είδε το φως της δημοσιότητας το 1966, είκοσι έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Μπουλγκάκοφ, όπου παρουσιάστηκε σε συνέχειες στο λογοτεχνικό περιοδικό Μοσκβά, έχοντας πρώτα περάσει από την επιτροπή λογοκρισίας. Τελικά εκδόθηκε ολόκληρο χωρίς περικοπές μόλις το 1973.
Το στοιχείο του φανταστικού εισβάλλει και εγκαθίσταται σε ανύποπτες πτυχές της κοινωνικής δραστηριότητας, δημιουργώντας ένα αχαλίνωτο, κυριολεκτικά σατανικό, αλλά πέρα για πέρα γοητευτικό χάος.
Ο μετρ και η Μαργαρίτα, που διαβάζουμε σ’ αυτή την καινούργια έκδοση σε πολύ καλή μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, είναι ένα μυθιστόρημα που λειτουργεί σε πολλές παραμέτρους, όχι μόνο όσον αφορά τις διαφορετικές ιστορίες που διασταυρώνονται μεταξύ τους, αλλά και σε σχέση με τα επίπεδα του χώρου, του χρόνου και των πραγματικοτήτων στα οποία διαδραματίζεται η σύνθετη πλοκή του. Το πεδίο του μεταφυσικού υφίσταται στο βιβλίο όχι απλώς σαν μια αλληγορική εκδοχή, αλλά σαν μια παράλληλη πραγματικότητα που συμπορεύεται με τη ρεαλιστική καθημερινότητα – η οποία, κι αυτή με τη σειρά της, δεν είναι καθόλου μα καθόλου μια απλή, συνηθισμένη ρουτίνα, αφού κάποιες φορές η παράνοια των ανθρώπων προκαλεί καταστάσεις που ξεπερνούν τα κόλπα των δυνάμεων του κακού.
Το στοιχείο του φανταστικού εισβάλλει και εγκαθίσταται σε ανύποπτες πτυχές της κοινωνικής δραστηριότητας, δημιουργώντας ένα αχαλίνωτο, κυριολεκτικά σατανικό, αλλά πέρα για πέρα γοητευτικό χάος. Από ένα σημείο και μετά είναι αυτό που καθορίζει τα πάντα, διεκδικώντας τον ρόλο του αδιαμφισβήτητου ρυθμιστή. Απλοί πολίτες, λογοτέχνες και θεατράνθρωποι, δαιμονικές δυνάμεις, πλάσματα αλλόκοσμα, ιστορικές προσωπικότητες αλλά και πρόσωπα μυθιστορηματικά διασταυρώνουν τις πορείες τους, ενώ το έργο του μετρ που τον οδήγησε στην αυτοαπομόνωση δεν περιορίζεται απλά στις σελίδες του καμένου χειρογράφου του. Άλλωστε, όπως λέει και ο Βόλαντ, «τα χειρόγραφα δεν καίγονται», και έχουμε κάθε λόγο να τον πιστέψουμε αφού, ως άρχων του σκότους που είναι, κάτι θα ξέρει παραπάνω. Μαζί με την ετερόκλητη ακολουθία του –τον Κορόβιεφ, που είναι σαν γκροτέσκος αρλεκίνος ο οποίος ξεπήδησε από το τσίρκο του τρόμου, τον Αζαζέλο, που μοιάζει με υβρίδιο βρικόλακα της ελληνικής παράδοσης και παλαιστή της δεκαετίας του ’20, τον Μπεγκεμότ, τον θεόρατο γάτο που μιλάει και οπλοφορεί, και την Γκέλα, το κορίτσι-ζόμπι που επιστρατεύεται για ειδικές αποστολές– έχει έρθει στη γη για έναν συγκεκριμένο σκοπό που σχετίζεται άμεσα με το έργο του μετρ, αλλά καθώς είναι ένας πολυμήχανος δαίμονας με ένα ανεξάντλητο οπλοστάσιο από κόλπα στη διάθεσή του, ανακατεύει στο σχέδιό του όποιον έχει την ατυχία να βρεθεί στον δρόμο του.
Πότε σαν αλληγορία της χειραγώγησης της μάζας από τους πολιτικούς, πότε σαν κριτική απέναντι στις γενικότερες αντιλήψεις του σοβιετικού καθεστώτος σχετικά με τη θρησκεία, πότε σαν σάτιρα των εξεζητημένων λογοτεχνικών συλλόγων και των αξιοπερίεργων μελών τους, το έργο Ο μετρ και η Μαργαρίτα θέτει πολλά ζητήματα, άλλοτε με καυστικό χιούμορ και άλλοτε με απολύτως σοβαρή διάθεση, ξαναγυρίζει ωστόσο συχνά στον πυρήνα της θεματολογίας του, που είναι η λογοκρισία και οι συμβιβασμοί που αναγκάζεται να κάνει συχνά ένας συγγραφέας σε εξωγενείς παράγοντες και αυτόκλητους ειδήμονες, προκειμένου να δει το έργο του δημοσιευμένο. Ο ίδιος ο Μπουλγκάκοφ είχε ανάλογη προσωπική εμπειρία, και μάλιστα όχι μόνο μία φορά στη ζωή και τη λογοτεχνική του καριέρα. Στις μέρες μας, που η λογοκρισία έχει επανέλθει συγκαλυμμένα και εισχωρεί ύπουλα σε όλες τις εκφάνσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, είτε στο όνομα της περίφημης πολιτικής ορθότητας, που φτάνει στο σημείο να φιμώνει την ελευθερία έκφρασης και να ακυρώνει κορυφαία έργα, είτε με τη μορφή του αναθεωρητισμού που επιχειρεί να εκσυγχρονίσει από κλασικά μυθιστορήματα μέχρι καθιερωμένες κινηματογραφικές ταινίες κατασκευάζοντας, τις περισσότερες φορές, ανοσιουργήματα, το κείμενο του Μπουλγκάκοφ είναι πιο επίκαιρο από ποτέ και, όπως φαίνεται να εξελίσσονται οι νοοτροπίες παγκοσμίως, έτσι θα παραμείνει.
Όσο για τους ήρωες του Μπουλγκάκοφ, άλλοι αποκαθίστανται, άλλοι τιμωρούνται, άλλοι μένουν μετέωροι και προβληματισμένοι, άλλοι αναθεωρούν τη στάση ζωής τους και ενηλικιώνονται συναισθηματικά, άλλοι βρίσκουν τη γαλήνη με λίγη μεταφυσική βοήθεια από τους κερασφόρους φίλους τους. Όπως λέει χαρακτηριστικά το απόσπασμα από τον Φάουστ που ο Μπουλγκάκοφ έχει επιλέξει σαν μότο για το μυθιστόρημά του: «[…] Είμαι της δύναμης κομμάτι/ που πάντα θέλει το κακό/ και πάντα κάνει το καλό». Γιατί τα όρια ανάμεσα στο καλό και το κακό δεν είναι πάντα ευδιάκριτα, και καμιά φορά το κακό κρύβεται εντέχνως πίσω από τη μάσκα του καλού, ή και το αντίστροφο.
O μετρ και η Μαργαρίτα
Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ
Μετάφραση από τα ρωσικά – Επίμετρο: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Μίνωας
608 σελ.
ISBN 978-618-02-1300-3
Τιμή €18,80
