Fernando Pessoa: «Η ώρα του Διαβόλου»
Εγώ δε λέγω υμίν μη αντιστήναι τω πονηρώ. (Ματθαίος)
Ένας Διάβολος αλλιώτικος έρχεται να βάλει τέλος στο μονοπώλιο του άλλου, του ήδη γνωστού από την εκκλησία και την παράδοση. Ήρθε η ώρα ο Διάβολος, επιτέλους, να αποκαταστήσει στη συνείδησή μας την αληθινή του ουσία και να καθαριστεί από τον ρύπο που του έχει φορτωθεί από γενέσεως κόσμου. Διαμεσολαβητής ο Φερνάντο Πεσόα, ο οποίος από τα νιάτα του είχε αποφασίσει να μεσολαβήσει υπέρ του Διαβόλου και να διαλευκάνει τη φυσική του σχέση με τον πατέρα ημών Θεό.
Τη φιλόδοξη αυτή προσπάθεια επιχειρεί με το νεανικό του βιβλίο Η ώρα του Διαβόλου και τα τρία συστεγαζόμενα διηγήματα. Το πρώτο διήγημα ομότιτλο του βιβλίου, το δεύτερο «Ο ερημίτης του μαύρου βουνού» και το τρίτο «Η διαστροφή του μακρινού» βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία για να μας ανοίξουν, σύμφωνα με την καθ’ ύλην αρμοδιοτάτη Μαρία Παπαδήμα, «την πόρτα του μυστηρίου, της γνώσης, του απαγορευμένου καρπού και επιβεβαιώνει με τρόπο αναμφισβήτητο την έλξη του Πεσόα προς το παράδοξο, το διδακτικό, το ανατρεπτικό».
Ήτοι, ο συγγραφέας συμπληρώνει την εικόνα του Διαβόλου, δείχνει την άγνωστη φωτεινή πλευρά του, την ευφυΐα του και την ιδιαιτερότητά του, αποκαλύπτει τα μυστικά του κόσμου και προαναγγέλλει στη σκιώδη ηρωίδα –Μαρία, με το εμβληματικό όνομα, λόγω του εύλογου συμβολισμού– τη γέννηση ενός μεγάλου ποιητή. Έχουμε, δηλαδή, σε μια κατάσταση μισο-ονειρική, υπέρκοσμη και μεταφυσική, έναν άλλο Ευαγγελισμό από τον εκπεσόντα άγγελο, Λούσιφερ, φορέα της γνώσης της αληθινής και της ελπίδας της γέννησης τέκνου-ποιητή. Σαν να λέμε ότι το έργο της απόσυρσης της μεμβράνης από τα μάτια των ανθρώπων που θολώνει την ανθρώπινη κρίση θα την αναλάβει ο Ερχόμενος ποιητής.
Η Μαρία συνάντησε τον Διάβολο σαν σε όνειρο, «Μήπως δεν είναι αλήθεια ότι μέσα στο όνειρο είμαστε ελεύθεροι;». Ναι, γιατί στο όνειρο δεν υπάρχει λογοκρισία και έτσι η συζήτηση μαζί του, ο μονόλογός του δηλαδή, δεν ήταν καθόλου πληκτικός ή βαρετός. Αντιθέτως, ανατρεπτικός, πρωτότυπος, υπερασπιστικός της πολλαπλής εμπειρίας. Άφυλος βεβαίως ο Διάβολος – δεν του χρειάζεται το φύλο (αν και ο δικός μας Οδυσσέας Ελύτης ήταν υποστηρικτής της ιδέας να αποκτήσουν και οι άγγελοι φύλο και οι άγιοι να συμβιβαστούν με το σώμα τους). Ο Διάβολος είναι μια μίζα για το ανθρώπινο μυαλό να ξεφύγει από τα παλιά στερεότυπα και να δράσει, να απορρίψει την ύλη και να αποδεχτεί το πνεύμα. Δεν συμφωνεί με όσα κακά τού αποδίδουν και θεωρεί τον εαυτό του καλύτερο από τον Θεό, γιατί κάνει τους ανθρώπους να ονειρεύονται: «Διαφθείρω, είναι βέβαιο, γιατί κάνω τους άλλους να φαντάζονται. Αλλά ο Θεός είναι χειρότερος […] επειδή δημιούργησε το φθαρτό σώμα, το οποίο από αισθητική άποψη είναι πολύ κατώτερο. Τα όνειρα, τουλάχιστον, δεν σαπίζουν. Έτσι;». Έτσι. Κι έτσι, ο Διάβολος είναι η φαντασία, το αντίδοτο στην πραγματικότητα. Ο Θεός είναι η Δημιουργία, ο Διάβολος η σφοδρή επιθυμία, η ιδιοσυγκρασία και το φίδι, το φως του φεγγαριού και η ειρωνεία. Είναι το απόλυτο αρνητικό, η ενσάρκωση του τίποτα, «η λήθη όλων των υποχρεώσεων, ο δισταγμός όλων των προθέσεων», ο ελευθερωτής από τη βασανιστική αμφιβολία, ο «θεός της Φαντασίας», ο διαφθορέας με το φως («Το δάγκωμα του φιδιού είναι το ξύπνημα της συνείδησης», έλεγε ο Βαλερί).
Έτσι, η ιστορία της συνάντησής του με τη Μαρία αποδεικνύεται άκρως φιλοσοφική. Η επιχειρηματολογία, διαυγής και ευφυής, δείχνει τα πράγματα από την άγνωστη πλευρά της Σελήνης, πέρα από τα κοινότοπα κλισέ και τις προκαταλήψεις. Κι επειδή τα πάντα είναι θέμα αναλογιών, εκείνο το «Μακάριοι όσοι κοιμούνται στη ζωώδη ζωή τους» δεν είναι άλλο από το γνωστό «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι». Ο καλός ονειροπόλος δεν ξυπνά ποτέ.
Πέντε μήνες αργότερα, η Μαρία γεννά ένα παιδί που αποδείχτηκε πανέξυπνο. Στο εύλογο (δικό μας ερώτημα): «Πώς, αφού ο Διάβολος δεν έχει φύλο;» απάντηση δεν υπάρχει. Η Μαρία νομίζει πως ονειρεύτηκε τον άντρα κι εκείνος μονολογεί: «Αχάριστη ανθρωπότητα, ούτε ένα ευχαριστώ στον Διάβολο».
«Μήπως δεν είναι αλήθεια ότι μέσα στο όνειρο είμαστε ελεύθεροι;»
Ο Πεσόα με τα υλικά της παραδεδεγμένης θρησκείας στήνει την προσωπικότητα του Διαβόλου, που γονιμοποιεί το πνεύμα του ανθρώπου και κατακυρώνει τη συνύπαρξη των αντιθέτων. (Ενδιαφέρον θα είχε, ο αναγνώστης να δει την ταινία του Claude Autant-Lara Margerite de la nuit, 1955, με τον Ιβ Μοντάν και τη Μισέλ Μοργκάν, για τη σύγκριση και τις αναλογίες.)
Στο δεύτερο διήγημα, με τον τίτλο «Ο ερημίτης του μαύρου βουνού», θα βρούμε ενδιαφέροντα ερωτήματα όπως: Γιατί πολλά υποσχόμενοι λογοτέχνες εγκαταλείπουν από πλήξη ή έλλειψη χρόνου πολλά υποσχόμενες λογοτεχνικές σταδιοδρομίες; Γιατί ο Κάρλος Ντ’ Αραούζο έριξε στη φωτιά όλο το φιλοσοφικό του έργο; Ποιες μεταφυσικές συνθήκες οδηγούν στην απάρνηση οποιουδήποτε ενδιαφέροντος για την πρόοδο ή οπισθοδρόμηση της ζωής;
Διαβάζουμε τα παράδοξα: Η ενσυνειδησία είναι γεμάτη λύπες και ταλαιπωρίες, ενώ η άγνοια είναι η ευτυχία. «Μακάριοι οι μη ειδότες», για να θυμηθούμε και τον λόγο του Ευαγγελίου. Μόνο η παιδική ηλικία είναι περίοδος ευτυχίας. Η αλήθεια δεν είναι στο χέρι μας να τη βρούμε. Η αδικία είναι μέσα στη φύση των πραγμάτων, η μόνη βεβαιότητα είναι πως δεν υπάρχει βεβαιότητα, ο κόσμος είναι ένα μεγάλο ακατανόητο παράδοξο. Συμβουλή του ερημίτη-πεσιμιστή: Να ελπίζεις, αλλά να μην έχεις εμπιστοσύνη, η μόνη πραγματικότητα για σένα είναι εσύ. Εν ολίγοις, ζήσε αυτή τη ζωή όπως είναι, με τα ίσια και τα στραβά της. Μάθε να αυταπατάσαι εν γνώσει σου. Τίποτε δεν αξίζει τον κόπο. Όλα βρίσκονται μέσα στον ίδιο ασκό που λέγεται ζωή.
Στο τρίτο διήγημα, «Η διαστροφή του μακρινού», πρωταγωνιστεί ένας παράξενος άνδρας με «ύφος απροσδιόριστο ναυτικού και συνειδητού τυχοδιώκτη» ο οποίος , στις 7 το πρωί, διαπιστώνει: «Τι ωραίο, αυτή την ώρα, το καθαρό περίγραμμα των βουνών» και σε λίγο προσθέτει ότι: «Πέρα από τα βουνά υπάρχουν όλα όσα δεν θα έχουμε». Απευθύνεται μάλλον στον συγγραφέα στην Κάις ντας Κολούνας και αναφέρεται σ’ έναν τόπο/ενσάρκωση του ίδιου του μακρινού. Εδώ ο Πεσόα περιγράφει μία παραδοξότητα την οποία δυσκολευόμαστε να παρακολουθήσουμε. Γιατί, μέσα από την αμφισβήτηση, το παράλογο, το απροσδιόριστο, το αβέβαιο, ο δρόμος χάνεται και ίσως εκεί αποσκοπεί και ο συγγραφέας. Στο ανεύρετο αλλά πάντα επιθυμητό «αλλού». Αυτό που διαρκώς το πλησιάζει κανείς, αλλά εκείνο απομακρύνεται και διαφεύγει επιβεβαιώνοντας ότι «μόνο στην αδιαφορία για όλα […] βρίσκεται η αγνοούμενη λύτρωση από την καθημερινότητα του ζην».
Η Μαρία Παπαδήμα, όπως πάντα, έκανε μια πολύ καλή μετάφραση και μια εμπεριστατωμένη μελέτη, στην οποία ο Διάβολος-Πεσόα είναι ο συνομιλητής του Σαίξπηρ και του Γκαίτε, ο μύστης, ο κάτοχος όλων των μυστικών, ο συνομιλητής των ποιητών. Στο δεύτερο διήγημα, είναι ένας «ποιητής που γράφει ποίηση», έχει διαβάσει όλους τους μεγάλους και έχει καταλήξει στον μηδενισμό. Στο τρίτο, είναι αυτός που γνωρίζει και αποστομώνει τον συνομιλητή του. Τρία πρόσωπα που αλληλοσυμπληρώνονται και οδηγούν τα πάντα στην παραδοξολογία. Όπως λέει ο Πεσόα: «Ο κόσμος είναι το μεγάλο παράδοξο και η μεγάλη ακατανόητη παραδοξότητα».
Η ώρα του Διαβόλου
και άλλα διηγήματα
Fernando Pessoa
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Μαρία Παπαδήμα
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
98 σελ.
ISBN 978-960-01-1994-7
Τιμή €8,00
