fbpx
Jürgen Buchmann: «Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ»

Jürgen Buchmann: «Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ»

Με μότο το απόσπασμα από την Παλαιά Διαθήκη, Γένεσις, ΙΑ’, 4-7, όπου ο Θεός παίρνει την απόφαση να οικοδομήσει «πύργον, ου η κεφαλή έσται έως ουρανού […] και είπε Κύριος […] δεύτε καταβάντες συγχέωμεν αυτών εκεί την γλώσσαν, ίνα μη ακούσωσιν έκαστος την φωνήν του πλησίον», εδραιώθηκε επί της γης η ασυνεννοησία. Βαβέλ σημαίνει πλέον ανακάτεμα και ακατανοησία.

Ένα δεύτερο μότο προέρχεται από τις αναμνήσεις του ποιητή Ρουστιτσάνο και το έργο του Ο Μιλιόνε, κεφ. Ζ’, που βρέθηκε στο palazzo del Capitano, δηλαδή στη γνωστή φυλακή στη Γένουα, μαζί με τον Μάρκο Πόλο, ο οποίος επέστρεφε με το Σάντα Μαρία ντελ Ροζάριο, φορτωμένο με μετάξι και δαμασκηνά υφάσματα από τη Γιάφα, κατευθυνόμενο προς τη Βενετία και έπεσε στα χέρια των Γενουατών, κάπου κοντά στο Ταίναρο, πρωί της 1ης Ιουλίου 1298. Όσοι επέζησαν, φυλακίστηκαν. Ο Πόλο, που τρία χρόνια νωρίτερα είχε επιστρέψει από την Αυλή του Κουμπλάι Χαν στο Πεκίνο, εκμεταλλεύτηκε την περίοδο της φυλάκισής του για να αφηγηθεί στον Ρουστιτσάνο τις αναμνήσεις του, που μέσω του Μιλιόνε έκαναν τον γύρο της Εσπερίας. Μεταξύ άλλων, το δεύτερο μότο κάνει λόγο για τις γλώσσες και τα γραπτά των Τατάρων, στις οποίες ο Πόλο αναδείχτηκε σε λόγιο μεγάλης, ανεκτίμητης αξίας. Ο μεταφραστής Συμεών Σταμπουλού, που μεταφράζει το βιβλίο του Μπούχμαν, μας υπενθυμίζει πολλά, μας ανακοινώνει άγνωστα, διευκρινίζει τα δύσκολα, μας εισάγει στην αλήθεια του μύθου, για να μας αφήσει, τελικά, στο γοητευτικό σκοτάδι των υπαινιγμών.

Ο Μέσερ Μάρκο Πόλο (messer, monsieur, άρχοντας εν ολίγοις) ήταν λόγιος και διπλωμάτης, έμπορος και ταξιδευτής, σπάνια γλωσσική ιδιοφυΐα, «χωρίς προηγούμενο παθιασμένος με τη γλώσσα». Στο κελί του μουρμούριζε ακατανόητα αποσπάσματα ειδωλολατρικών διαλέκτων, στα σημειωματάριά του εικονογραφούσε καλλιγραφήματα που μύριζαν κανέλα και μοσχοκάρυδο, και ψιθύριζε εξορκισμούς σε άγνωστες διαλέκτους. Τον κατέτρυχε η ιδέα μιας νέας Γραμματικής, όπως έδειχνε η συμπεριφορά του πάνω στα κείμενα, το βλέμμα του, τα ρουθούνια του, ένα θριαμβευτικό και ειρωνικό χαμόγελο στα χείλη· τον ερέθιζε η κατάκτηση μιας γλώσσας, όπως κάποιον άλλο η κατάκτηση μιας γυναίκας… Η terra incognita των ονείρων μας είναι μέσα μας καταμετρημένη, έλεγε· «Έχω εγκύψει τόσο πολύ στις γλώσσες, επειδή ελπίζω ότι κάποτε θα ανακαλύψω ανάμεσά τους την αληθινή», «Οι άνθρωποι είναι σαν τα ψάρια και δίχτυ τους είναι η γλώσσα· αλλά αυτό που γυρεύουν, τους γλιστρά σε όλη τους τη ζωή». Ο Ρουστιτσάνο δεν πήρε ποτέ σαφή απάντηση σε ό,τι τον ρώτησε, ωστόσο ένα σονέτο που έγραψε για να δώσει μιαν απάντηση, και αφορά τη γλώσσα, τελειώνει ως εξής:

Να υπόσχεσαι τα πάντα, τα πάντα ν’ απαρνιέσαι –
Η δάφνη που μ’ αυτήν στολίζεται το τίποτα.

Οι στίχοι συνάδουν με την όλη λογική του βιβλίου, θέτουν και αίρουν τα πάντα ταυτοχρόνως. Εν πάση περιπτώσει, ο Ρουστιτσάνο συγκέντρωσε όσα εντυπώθηκαν στη μνήμη του από εκείνα που του είπε ο μέσερ Μάρκο, ο Μέγας Βενετσιάνος που του πρότεινε και ως τίτλο Μια ρητορική της σιωπής. Η διευκρίνιση –«Σημαίνει, ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω» ή «Πώς ακούγεται η ακοή Σας;»– δεν βοηθάει. Τελικώς επελέγη ο τίτλος Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ, αξιοποιώντας την αναλογία των πολλών γλωσσών με το χτίσιμο της Βαβέλ.

Σύμφωνα με τα «Επιλεγόμενα» του Συμεών Σταμπουλού, ο Ρουστιτσάνο κρατάει σημειώσεις στις αφηγήσεις του Μάρκο Πόλο, στην ουσία όμως πρόκειται για μια καταγραφή εξωγλωσσικών και παραγλωσσικών στοιχείων και όχι για μια πρωτόγονη γλώσσα ή πρωτόγονες γλώσσες. Άρα το νόημα βρίσκεται στο μη ρηθέν, στο νόημα που δίνεται στη σιωπή και στα υπονοούμενα. Να υπολογίσουμε ότι το κείμενο γράφτηκε στα βενετσιάνικα το 1299, ανακαλύφθηκε από την Beatrice Signorelli και μεταφράστηκε στα σύγχρονα ιταλικά. Ο Jürgen Buchmann το μετέφερε στα γερμανικά και από τα γερμανικά ο Σταμπουλού μετέφρασε στα ελληνικά και σχολιάζει: «Τι απομένει […] από την αρχική αφήγηση είναι άγνωστο, ή μάλλον υπονοείται στη διασπορά, αλλοίωση και φθορά των γλωσσικών σημείων»!

«Οι άνθρωποι είναι σαν τα ψάρια και δίχτυ τους είναι η γλώσσα· αλλά αυτό που γυρεύουν, τους γλιστρά σε όλη τους τη ζωή».

Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας τα βιβλικά ανάλογα, η Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ είναι ένα κείμενο πάνω στην παρακμή της Ευρώπης, αρχής γενομένης από το 1914. Μάλιστα ο Σταμπουλού ερευνά τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά ανάλογα, ως προδρομικά του συγκεκριμένου έργου, όπως τον Μονόλογο του Walter Benjamin (1928), τoυ Paul Klee τον Άγγελο που ψηλαφά ακόμη (1939), το Εμβατήριο Ραντέτσκι του Joseph Roth (1932), ρέκβιεμ για την παρακμή της αυστροουγγρικής μοναρχίας (παλαμάκια, κάθε πρωτοχρονιά στην Τ.Β.), το εικαστικό σχόλιο του George Grosz στο Ecce Homo του Νίτσε (1922), 84 σχέδια και 16 ακουαρέλες, 100 εικαστικά και άλλα πολλά… Κι ακόμα, η Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ είναι η μεταφορά των Αόρατων πόλεων του Italo Calvino (1972), στο οποίο ο Μάρκο Πόλο περιγράφει στον Κουμπλάι Χαν τις πολιτείες που γνώρισε, δηλαδή που δεν γνώρισε αλλά τις επινόησε και που είναι εκδοχές της Βενετίας και συνεκδοχικά της Ευρώπης.

Στα τριάντα τέσσερα κείμενα γίνεται λόγος για γλώσσα ημερήσια (για τη διεκπεραίωση) και νυχτερινή (για περίσκεψη), η μία για τα εδώ και η άλλη για τα πέραν, τα άρρητα και μακρινά (η γλώσσα των πουλιών που λέει ο Εγγονόπουλος ή των φωκών που λέει ο Παπαδιαμάντης, των φύλλων ο Φυλλομάντης). Ένας ποιητής δεν ξεγελιέται από την αντικατάσταση μιας βραχύχρονης συλλαβής που πήρε τη θέση μιας μακρόχρονης. Η «γραμματική χαρακτηρίζει με τους ίδιους τύπους εντελώς διαφορετικά πράγματα». Τα βλέμματα, τα νεύματα, οι αινιγματικές υπογραμμίσεις, η επιδεικτική σιγή, όλα είναι γλώσσα (Έκφραση-Έκθεση στο λύκειο, για τους προσεκτικούς). Τελικώς υπάρχει γλώσσα όπου «δεν συναντούνται οι άνθρωποι», γλώσσα που σκαρώνει παιχνίδια, όσο πιο πολλά μαθαίνει κανείς τόσο δυσκολότερη γίνεται η συνεννόηση (βλέπε, Πολ Βαλερί, Μια βραδιά με τον κ. Τεστ), υπάρχουν λέξεις που ο κυματισμός τους προοικονομεί μαγεία (η γλώσσα είναι φορέας μαγείας, είπε ο Ελύτης), ο Αριστοτέλης είδε τις λέξεις σαν σημάδια παραστάσεων που ανακαλούνται στην ψυχή και η λέξη εννοεί κάτι άλλο από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Η μελέτη του βιβλίου προκαλεί δύο σκέψεις: Πρώτα απ’ όλα, μας υπενθυμίζει ξανά και δραματικά την πολυπλοκότητα της γλώσσας και, δεύτερον, μας υποχρεώνει να παρατηρούμε τη δική μας επικοινωνία και, στην καλύτερη περίπτωση, να τη διορθώνουμε. Ο Μπούχμαν μάς επαναλαμβάνει, με τον τρόπο του, ότι «τα πάντα ρει» στην επιστήμη και σε κάθε κοσμοθεωρία, ότι η γλώσσα δεν συμπιέζεται από τους γραμματικούς κανόνες, είναι ελεύθερη, δείχνοντάς μας πως και η γλώσσα που νομίζουμε πως ξέρουμε παραμένει άγνωστη στον πυρήνα της, ότι η γοητεία της δεν έγκειται μόνο στην ομιλία αλλά και στο άκουσμα, ότι μια παγκόσμια Βαβέλ, μια πολυφωνία, είναι γλωσσικός πλούτος και πηγή ευχαρίστησης. Παιχνίδια βλεμμάτων και νευμάτων, με πρώτον τη τάξει στο Logos Club τον Ουμπέρτο Έκο, τον Μέγα Πρωταγόρα (και έχουν σημασία τα ονόματα).

photo J BuchmannΘα τελειώσω με ανορθόδοξο αλλά συμβατό με το θέμα τρόπο, τρεις στίχους από το ποίημα «Ίσως» του Νίκου Εγγονόπουλου:

Εκεί καθόταν μια κοπέλα δίχως μάτια, που αντίς για φωνή είχε ένα λουλούδι. Με ρώτησε:
– Μα τι είχατε και καρφώνατε, έτσι, σήμερις από το πρωί;
– Α, τίποτες. Μιλούσα με τον Όμηρο.

 

Γραμματική των γλωσσών της Βαβέλ
Jürgen Buchmann
μετάφραση: Συμεών Γρ. Σταμπουλού
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
100 σελ.
ISBN 978-960-01-2002-8
Τιμή € 9,00
001 patakis eshop


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Pip Williams: «Το λεξικό των χαμένων λέξεων»

Ένα βιβλίο για τις λέξεις και την ιστορία τους. Για τις λέξεις που χάθηκαν ανά τους αιώνες. Για εκείνες που έχουν άλλη σημασία για τις γυναίκες και άλλη για τους άντρες. Αλλά και ένα βιβλίο για τις...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
J. M. Coetzee: «Ο Πολωνός»

Διαβάζοντας τη νουβέλα Ο Πολωνός (2023) του Τζον Μάξγουελ Κούτσι, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα σε μετάφραση της Χριστίνας Σωτηροπούλου, ο αναγνώστης και η αναγνώστρια συνειδητοποιούν τη δύναμη που έχει ο...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Arturo Pérez-Reverte: «Ο Ιταλός»

Ο πολυγραφότατος Ισπανός συγγραφέας από την Καρθαγένη, ο Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε, έχει φωτίσει πολλές φορές μέσα από τα μυθιστορήματά του άγνωστες στιγμές της Ιστορίας. Έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, μέχρι στιγμής,...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.