Honoré de Balzac: «Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας & Το κόκκινο πανδοχείο»
Το βιβλίο με τον τίτλο Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας & Το κόκκινο πανδοχείο του Ονορέ ντε Μπαλζάκ περιέχει τις δύο ιστορίες, όπως φαίνεται από τον τίτλο, αλλά και ένα πολύ ενδιαφέρον Επίμετρο, το οποίο υπογράφει ο μεταφραστής Νίκος Σκοπλάκης, καθώς και πολύτιμες ιστορικές σημειώσεις που διαφωτίζουν τον μύθο.
Όπως λοιπόν πληροφορούμαστε από το Επίμετρο, ο Φρίντριχ Ένγκελς έγραψε στις 13 Δεκεμβρίου 1883 στην κόρη του Μαρξ, Λόρα Λαφάργκ, ότι στα έργα του Μπαλζάκ βρίσκεται η ιστορία της Γαλλίας από το 1815 μέχρι το 1848. Ο Μπαλζάκ γεννήθηκε το 1779 και πέθανε το 1850, επομένως έζησε τα γεγονότα που αποτέλεσαν τη βάση των έργων του. Όλη η Ανθρώπινη Κωμωδία, η ιστορία της διαφοράς και της αντίθεσης, της ταξικής πάλης, των εμφύλιων παθών, των ηθών και των ανταγωνισμών, οι κερδοσκοπίες, οι ραδιουργίες, οι οικονομικοί μετασχηματισμοί, είναι το μυθοπλασμένο υλικό του. Με άλλα λόγια, η ιστορία και η μυθοπλασία διεκδικούν η μία τη θέση της άλλης στα έργα του μεγάλου συγγραφέα, ο οποίος μελετάει την υπονόμευση της αυθεντίας από το 1789. Ο Μπαλζάκ καταγράφει σαν χρονικό τον τρόπο που η αστική τάξη διεισδύει στην αριστοκρατική διεκδικώντας λυσσωδώς τη θέση της στην εξουσία, αποδεικνύοντας ότι «η κοινωνία θα πρέπει να φέρει εντός της την αιτία της κίνησής της», όπως έλεγε.
Το πρώτο διήγημα, «Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας», είναι πλαστό, ωστόσο ο δήμιος Charles-Henri Sanson (1739-1804) είναι πρόσωπο υπαρκτό και ήταν ο δήμιος του παλαιού καθεστώτος και του Λουδοβίκου, στη συνέχεια και του Ροβεσπιέρου και των συνεργατών του. Ο Μπαλζάκ είχε αρχίσει να ασχολείται με σύνταξη των απομνημονευμάτων του Σανσόν από το 1829. Η νουβέλα τελείωσε το 1831, εποχή κατά την οποία είχε εκφράσει τα φιλομοναρχικά του αισθήματα, αν και ποτέ οι «νομιμόφρονες» φιλοβασιλικοί δεν τον αποδέχτηκαν.
Η ιστορία έχει ως εξής: Τη νύχτα, 22 Ιανουαρίου 1793 (μία ημέρα μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου XVI), στο Παρίσι, η πρώην Καρμελίτισσα μοναχή Μάρθα, με πολλές προφυλάξεις, παρ’ όλα αυτά ακολουθούμενη από έναν μυστηριώδη άντρα, μπαίνει σε ένα φαρμακείο και παραλαμβάνει ένα κουτί. Στη συνέχεια επιστρέφει στην παραγκούπολη, όπου κρύβεται μαζί με τη μοναχή Αγάθη και τον αβά Ντε Μαρόλ. Το κουτί περιέχει όστιες για μυστικές λειτουργίες που τελούν, εφόσον, λόγω της προσπάθειας αποχριστιανισμού, όλα τα μοναστήρια έχουν καταργηθεί, τα ιερά σκεύη έχουν εξαφανιστεί, τα τάγματα έχουν διαλυθεί και οι θρησκευτικές τελετές απαγορεύονται επί ποινή θανάτου.
Ο μυστηριώδης άντρας ήταν ο δήμιος Σανσόν, ο οποίος ζήτησε από τον αβά Ντε Μαρόλ να κάνει μία επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη του εκτελεσθέντος βασιλιά Λουδοβίκου XVI. Μετά επιστρέφει για να παραστεί στη λειτουργία, επιτρέποντας στους τρεις ηλικιωμένους –τις δύο μοναχές και τον ιερέα– να οργανώσουν μια υποτυπώδη ιερή τράπεζα με τα λιγοστά ιερά σκεύη που είχαν κρυμμένα και υπόσχεται ότι θα επιστρέψει του χρόνου για μια άλλη λειτουργία για τον βασιλιά. Τέλος, υπόσχεται ότι θα είναι ασφαλείς από κάθε κίνδυνο και φεύγοντας αφήνει για δώρο ένα μαντίλι με κόκκινο σημάδι και με βασιλικά διακριτικά. Για τους κρυμμένους στην παραγκούπολη η ταυτότητα του μυστηριώδους άντρα είναι άγνωστη, μέχρι τη στιγμή που ο ιερέας τον βλέπει στο κάρο που μεταφέρει μελλοθανάτους. Είναι, λοιπόν, ο περιβόητος εκτελεστής Charles-Henri Sanson, ένας ευσεβής άνθρωπος, ο οποίος, παρά τον ρόλο του δήμιου, ζήτησε την επιμνημόσυνη δέηση για την ψυχή του τελευταίου βασιλιά.
Ο Μπαλζάκ καταγράφει σαν χρονικό τον τρόπο που η αστική τάξη διεισδύει στην αριστοκρατική διεκδικώντας λυσσωδώς τη θέση της στην εξουσία, αποδεικνύοντας ότι «η κοινωνία θα πρέπει να φέρει εντός της την αιτία της κίνησής της», όπως έλεγε.
Η ιστορία είναι όπως είπαμε φανταστική, αλλά ο στόχος της είναι να φανούν τα ηθικά θέματα που προκύπτουν από την ίδια την πραγματικότητα: η απαξία της ανθρώπινης ζωής, ο διωγμός της θρησκευτικής πίστης, ο προβληματισμός πάνω στην ευθύνη που έχει ο άνθρωπος να υπακούει και να εκτελεί εντολές, η συμπόνια για τον βασιλιά. Το πρόσωπο του δήμιου πέρα από τη νουβέλα του Μπαλζάκ σώζεται σε γκραβούρα του Eugène Lampsonius, που βρίσκεται στο βιβλίο. Τέλος, βγαίνει το συμπέρασμα πως, πέρα από το εξεγερμένο πλήθος, υπάρχουν και άνθρωποι που ένιωθαν και συμπονούσαν τον βασιλιά σαν άνθρωπο.
Η άλλη ιστορία αφορά «Το κόκκινο πανδοχείο». Ο Γερμανός τραπεζίτης Χέρμαν, σε ένα επίσημο γεύμα με την υψηλή κοινωνία στο Παρίσι, αναφέρει ένα περιστατικό που άκουσε στη φυλακή στο Άντερναχ (που σήμερα ανήκει στο κρατίδιο της Ρηνανίας), όταν συνελήφθη κατά τη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων από τους Γάλλους. Η αφήγησή του αφορά ένα έγκλημα που διαπράχθηκε το 1799. Δύο στρατιωτικοί χειρουργοί περνούν τη νύχτα σε ένα πανδοχείο, σε μια πόλη όπου έφθασαν για τις ανάγκες του εκεί γαλλικού συντάγματος. Οι δύο γιατροί μοιράζονται το δωμάτιό τους με τον βιομήχανο Βάλενφερ, ο οποίος τους φανερώνει ότι εγκατέλειψε τις εχθροπραξίες και έχει πάνω του ένα σημαντικό ποσό χρυσού και διαμάντια. Ο Προσπέρ Μανιάν, ένας από τους χειρουργούς, πολύ εντυπωσιασμένος από την αποκάλυψη, σκέφτεται να δολοφονήσει τον Βάλενφερ και να εξαφανιστεί με τα τιμαλφή του. Πραγματικά, παίρνει ένα μαχαίρι από τη χειρουργική του τσάντα, προκειμένου να δολοφονήσει τον βιομήχανο, αλλά, βγαίνοντας από το παράθυρο και ύστερα από αρκετό περπάτημα στο δάσος μετανιώνει, επιστρέφει στο πανδοχείο και πέφτει για ύπνο. Όταν ξυπνά το πρωί διαπιστώνει ότι ο Βάλενφερ έχει αποκεφαλισθεί με το χειρουργικό του μαχαίρι, ενώ ο φίλος του και τα τιμαλφή του θύματος έχουν εξαφανιστεί. Επειδή ο Μανιάν είναι καλυμμένος με αίμα και χρησιμοποιήθηκε το δικό του μαχαίρι, οι στρατιώτες υποψιάζονται ότι αυτός είναι ο δράστης και το στρατοδικείο τον καταδικάζει σε θάνατο. Πριν εκτελεστεί στη φυλακή είχε συναντήσει τον Χέρμαν, που είχε πάλι συλληφθεί για εξέγερση κατά των Γάλλων, στον οποίο είπε την περιπέτειά του.
Ένας άλλος τώρα, ο Ταϊγφέρ, εμπλέκεται στην ιστορία και οι υποψίες πέφτουν πάνω του για τον φόνο. Αυτός έχει μια κόρη, τη Βικτορίν, την οποία ερωτεύεται ο αφηγητής και το δίλημμα που προκύπτει είναι: μπορεί να παντρευτεί την κόρη ενός δολοφόνου και να αποκτήσει την περιουσία που προέρχεται από τον φόνο ενός άλλου; Όταν ρωτάει τους φίλους του, αντιλαμβάνεται ότι όσοι τον συμβούλευσαν να μην την παντρευτεί είναι οι επόμενοι υποψήφιοι, άρα θα την παντρευτεί ο ίδιος και κακώς έκανε ερωτήσεις που του γέννησαν δίλημμα.
Ο Μπαλζάκ μεταφέρει εδώ πληροφορίες που είχε μάλλον ακούσει από την ερωμένη του, δούκισσα Ντ’ Αμπραντές. Η αληθινή βάση του διηγήματος είναι ότι δύο μεγάλοι τραπεζίτες κατηγορήθηκαν για τη δολοφονία μιας πλούσιας οικογένειας το 1796. Ο δολοφονημένος είχε εμπιστευθεί την περιουσία του σε δύο αδέλφια, εκ των οποίων ο ένας ήταν γνωστός ως «Μισέλ ο κλέφτης» και ο άλλος ως «Μισέλ ο δολοφόνος», που στη συνέχεια έγιναν τραπεζίτες στην Πλατεία Βαντόμ. Η ιστορία αυτή έχει αναλογίες με τον Μπαρμπα-Γκοριό, όπου αναλύονται διεξοδικότερα οι οικογενειακές σχέσεις του τραπεζίτη και της κόρης του.
Συμπέρασμα, ο Μπαλζάκ θεωρεί τη γαλλική κοινωνία ιστορικό και τον εαυτό του γραμματέα της. Η Ανθρώπινη Κωμωδία του, σαν αντιδιαστολή προς τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, τα κοινωνικά φαινόμενα, όχι κωμικά αλλά τραγικά, έχει θέμα της.
Πολύ ωραίο βιβλίο στο σύνολό του και πολύ καλή η δουλειά του μεταφραστή και σχολιαστή πίσω από την επιφάνεια των ιστοριών.
Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας & Το κόκκινο πανδοχείο
Ονορέ ντε Μπαλζάκ
Μετάφραση – Επίμετρο – Σημειώσεις: Νίκος Σκοπλάκης
Κοβάλτιο
156 σελ.
ISBN 978-618-82781-6-5
Τιμή €13,25
