Νικολάι Γκόγκολ: «Το παλτό»

Το να ξαναδιαβάζεις τέτοια κλασικά κείμενα, όπως Το παλτό του Γκόγκολ, είναι τουλάχιστον απόλαυση. Τι κι αν το ’χεις διαβάσει καμιά δεκαριά φορές; Το κλασικό κείμενο πάντα έχει να σου δώσει – δεν θα σε προδώσει ποτέ. Γι’ αυτό και πάντα θα επιστρέφεις σε αυτό με την προσδοκία αυτού του κάτι καινούργιου που θα αποκομίσεις.

«Όλοι βγήκαμε από Το παλτό του Γκόγκολ». Εκκινώντας από αυτή τη φράση του Ντοστογιέφσκι ή του Τουργκένιεφ, αδιάφορο ποιος το ’πε, και συνυπολογίζοντας τα όσα έχουν γραφεί, σε θεωρητικό και κριτικό επίπεδο, για το έργο του τεράστιου αυτού Ρώσου –ουκρανικής καταγωγής– λογοτέχνη, που έφυγε μισότρελος και από ασιτία στα 43 του χρόνια, εύκολα γίνεται αντιληπτό πως ελάχιστος χώρος απομένει για να πεις κάτι περαιτέρω. Έχοντας όμως στα χέρια σου μια τέτοια έκδοση, όπως αυτή των Εκδόσεων Πατάκη, με μια άρτια μετάφραση του Γιώργου Τσακνιά και σε εικονογράφηση της βραβευμένης Ισπανίδας εικονογράφου Noemί Villamuza, ωθείσαι ευκολότερα στο απονενοημένο. Γεννάται όμως και το ερώτημα, μα χρειάζεται εικονογράφηση για τέτοια κλασικά κείμενα τη σήμερον, έτσι ώστε να επανεκδοθούν και σε μετάφραση; Όχι απαραιτήτως· όταν έχεις όμως μια τόσο άρτια καλλιτεχνική εικονογράφηση, που κινείται παράλληλα με το σύμπαν του κειμένου, ερμηνεύοντάς το στιγμιαία και δημιουργώντας νέα, ταυτοχρόνως, ερεθίσματα στη φαντασία του αναγνώστη, τότε το αποτέλεσμα είναι τουλάχιστον επιτυχημένο. Λειτουργεί, επιπλέον, και συνδηλωτικά, αναδεικνύοντας περισσότερο την παγκοσμιότητα αυτού του κειμένου και την επίδραση που ασκεί ακόμα και σήμερα, μαζί με τα θεατρικά, τις ταινίες, τις χορογραφίες, την όπερα και τα ραδιοφωνικά θεατρικά στα οποία κατά καιρούς έχει αποδοθεί.

Διόλου τυχαίο πως Το παλτό αποτέλεσε την τελευταία λογοτεχνική δουλειά του Γκόγκολ. Γραμμένο έναν περίπου χρόνο αργότερα από την ολοκλήρωση των Νεκρών ψυχών, μα δημοσιευμένο συγχρόνως με αυτές, το 1842, ένεκα των προβλημάτων του συγγραφέα με τη λογοκρισία, και με μια ενδιάμεση στάση με δύο σατιρικές κωμωδίες, ο συσχετισμός του με τις Νεκρές ψυχές και σε συνδυασμό με την ψυχική του ασθένεια μπορεί να μας δώσει λύσεις σχετικά με το κείμενο. Μέχρι αυτό το σημείο ο Γκόγκολ είναι αξιοζήλευτος στο να παραδίδει μαθήματα καταδείξεως των κακώς κειμένων της ρώσικης ζωής, της ζωής στην Πετρούπολη και εν γένει της ρώσικης κουλτούρας. Φαινομενικά το ίδιο πράττει και στο Παλτό, μα και στις Νεκρές ψυχές. Τότε γιατί Το παλτό ξεχωρίζει μακράν όλων των άλλων;

Πράγματι, αν δεν υπήρχε Το παλτό, οι Νεκρές ψυχές θα ήταν το κορυφαίο του κείμενο. Ένα ημιτελές μυθιστόρημα, στην τελική, αφού βούληση του συγγραφέα ήταν να γράψει άλλα δύο μυθιστορήματα – μάλιστα έγραψε ένα μεγάλο μέρος του δευτέρου, πλην όμως το κατέστρεψε μετά τη μανική στροφή του στη θρησκεία. Άγνωστο τι θα συνέβαινε αν ολοκληρώνονταν αυτά τα μέρη. Θα βλέπαμε ένα ακόμα πιο ξεκάθαρο τέλος σε αυτά, απ’ ό,τι στο Παλτό; Διότι το τέλος του Παλτού ομοιάζει με εκείνο του Επιθεωρητή – και που πολύ σωστά ο Άιχενμπαουμ, εντελώς φορμαλιστικά, διέγνωσε την αποθέωση του γκροτέσκου, διά της τεχνικής του αντεστραμμένου γκροτέσκου, απομονώνοντάς το. Τι ανακάλυψε τελικά αυτός ο «μυστηριώδης νάνος», όπως τον αποκαλούσαν οι συμμαθητές του στο γυμνάσιο, που τον οδήγησε αργότερα στην τρέλα και τη θρησκοληψία, μόλις το 1842 στην τσαρική Ρωσία;

Το παλτό είναι μια απολαυστική νουβέλα. Όσο τη διαβάζεις, τόσο μαθαίνεις και καταλαβαίνεις…

Πράγματι, μέσα στο Παλτό βρίσκουμε όλα τα χαρακτηριστικά της γραφής και των ιδεών του Γκόγκολ. Τον ρεαλισμό, την ειρωνεία, την απαξίωση του συστήματος μέσω της γραφειοκρατίας, κατ’ επέκταση και του τσαρικού καθεστώτος με ό,τι πρέσβευε αυτό, άρα και του ορθόδοξου χριστιανισμού, καίτοι η στάση του αφηγητή απέναντι στον ήρωά του, τον Ακάκιο, είναι άκρως συμπονετική, καθαρά χριστιανική, ένας καθρέφτης της κοινωνίας της εποχής του. Μέχρις εδώ όλα καλά καμωμένα. Ήτοι, η «αλογόμυγα» Γκόγκολ που προσπαθεί να αφυπνίσει τους συμπολίτες του. Κι επέρχεται ο θάνατος του Ακάκιου μετά την κλοπή του παλτού του από κρύωμα. Κι όλα πάνε περίπατο. Ο ήρωας πεθαίνει και επανεμφανίζεται ως φάντασμα να κλέβει τα παλτά των περαστικών, με αποκορύφωμα την κλοπή του παλτού του Σημαντικού Προσώπου, που ευθυνόταν για την αρρώστια που τον οδήγησε στον θάνατο. Οι τύψεις της κοινωνίας που αφήνει να εξελίσσονται ζωές που καταπατούνται και συνθλίβονται από τύπους σαν το Σημαντικό Πρόσωπο. Άρα, όλα πληρούνται μεταφυσικώς, πέραν ετούτης της ζωής. Διότι το Σημαντικό Πρόσωπο στερήθηκε μία μόνο επίσκεψη στην ερωμένη του και την απώλεια του παλτού του. Και μέχρι στιγμής όλα βαίνουν ομαλώς και σύμφωνα με τη γνήσια ρώσικη παράδοση που τόσο σατίρισε στις Νεκρές ψυχές ο Γκόγκολ. Κι έρχεται το γκροτέσκο τέλος να μας υπενθυμίσει το χιουμοριστικό της αρχής, να κλείσει κυκλικά τη νουβέλα, παραπέμποντάς μας στα έπη, μα κυρίως να μας δείξει συνειδησιακά το μάταιο αυτής της ολικής περιγραφής των καταστάσεων που δεν οδηγούν σε καμία σωτηρία, ούτε ουράνια, μήτε επίγεια.

Εξηγούμαστε: ο κόσμος που περιγράφει ο Γκόγκολ, ο κόσμος της Ρωσίας της εποχής του, ο κόσμος του τσάρου και του ορθοδόξου χριστιανικού πνεύματος των στάρετς της εποχής δεν δικαιώνεται πουθενά, ούτε στην ουράνια μετά θάνατον ζωή, ούτε στην επίγεια. Είναι καταδικασμένος σε επαναλαμβανόμενους επικούς κύκλους γύρω από τον εαυτό του, μέχρι την τελική του πτώση και την καταστροφή του. Αυτό εννοούσαν με τη φράση πως «όλοι βγήκαμε από Το παλτό του Γκόγκολ». Αυτό τους έδειξε τον δρόμο που ακολούθησαν, όχι μόνο οι μεγάλοι Ρώσοι συγγραφείς που τον διαδέχτηκαν, μα και τόσοι κορυφαίοι της Δύσης με άλλο πρόσημο, όπως ο Μέλβιλ και ο Κάφκα. Αυτό απέδειξε και η Οκτωβριανή Επανάσταση, αυτό απέδειξε και η διάλυση της ΕΣΣΔ μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αυτό αποδεικνύει ακόμα και σήμερα η Ρωσία, αφού το πνεύμα διά του λόγου κατοικεί εντός και όχι σε συστήματα.

nikgogol Γι’ αυτό και αποτρελάθηκε ο συγγραφέας μετά το ταξίδι του στους Αγίους Τόπους και τη γνωριμία του με τον στάρετς εξορκιστή πνευμάτων. Ανακάλυψε το «σφάλμα» και πισωγύρισε σε αυτό δίχως τη δύναμη να το αντιμετωπίσει μέσα από τον εαυτό του. Εξ ου και η καταστροφή του δεύτερου μέρους των Νεκρών ψυχών. Εξ ου και η αυτοκτονική του διάθεση, που τελικά τον οδήγησε στον θάνατο.